خلاصه ایی از بحث کتاب معماری اسلامی (منابع کنکوری)

مـعـمـا ری اسـلا مـی

مقدمـــــه

مفهوم مکان و بنا در تفکر اسلامی
انسان موجودی است که نفس و جانش قبل از خلقت جسمش در دنیا وجود داشته است . انسان مسافری است که از نزد خدا آمده و دوباره به نزد خدا برمی گردد . عالم تاریخ و زمان و طبیعت جزیی از راه طولانی است و بقیه مسیر در خارج از دنیا اتفاق می افتد .
چون انسان قبل از این حیات در نزد خدا زندگی داشته عالم و بینا بر تمام کما لات و زیبایی ها بوده است ولی وقتی به این دنیا پا می گذارد در این زندگی دنیوی ، حجاب ها و پرده هایی ، آگاهی های ما را محدود می کنند .
در این دنیا انسان دارای سه مرحله زندگی است :
مرحله اول ( سر پناه سازی ) : انسان خودش در پایین ترین حد و معرض آزار و هجوم و تعرضات طبیعت است و انسان در این مرحله برای امان یافتن از این تعرضات دست به ساختن سر پناه می زند تا از این آسیب ها در امان بماند . حداقل و ساده ترین مواد را از خود طبیعت و به شکلی ابتدایی تقریبا به شکل یک حفره می سازد .
مرحله دوم ( ساختمان سازی ) : از طبیعت فرار نمی کند بلکه طبیعت را رام می کند و از آن بهره گیری می کند و نیاز هایش هم کمی بیشتر شده است .
نیاز های فراوان تری پیدا شده که باعث تقسیم شدن معماری و پیچیدگی آن می شود مانند ساختن انبار ، پذیرایی ، اتاق بچه و . . . ، تنظیم نور توسط پنجره ها ، سایبان ، ایوان ها و . . . در این مرحله بعضی از مصالح را از جاهای دیگر می آورد و مصالح مختلف را با همدیگر ترکیب می کند و مصالح جدید می سازد ، بیشتر مسئله رفاه برای انسان مطرح است و صورت های ساختمان سازی در تمدن ها و مناطق مختلف جهان متفاوت می شود و خصوصیات خاص محله ای به خود می گیرد .
مرحله اول و دوم به نیاز های جسمانی انسان توجه داشته است .
مرحله سوم : معماری از اینجا آغاز می شود . در اینجا به خصوصیات شخصیتی و روحی و درونی انسان برای ساختن بنای متعلق به او در نظر گرفته می شود معماری نوستالژیک است ( نوستالژی یعنی آرزومندی ) یعنی انسان متعالی و روحانی که می خواهد و آرزو دارد در روی زمین آسمانی زندگی کند مثلا حافظ انسانی است که جایگاهش آسمان بوده است و اگر چه در دنیای مادی دارای وضع مادی خوبی نبوده است ولی باید آرامگاهش طوری طراحی شود که در خور شان و مرتبه الهی او باشد .

آلوده شدن به چیزی

این بیگانه شدن انسان را با اصل خود عرفا تفسیر های گوناگون کرده اند . شیخ محمود شبستری می گفت : انسان باید از خودش بیگانه شود و خارج شود تا با حق و تعالی آشنا شود .
معمار مسلمان این نوستا لژی در او هست زیرا می داند انسان از کجا آمده است و متعلق به کدام اصل است لذا صورت معماری طوری می شود که ربطی به این دنیای زمینی ندارد و همه در جهت یاد آوری مسکن مالوف می باشد . علائم و صور و فرم های معماری اسلامی همه اشاره به عالم بالا و ربانی دارد و مشابهتی با حالت طبیعی و عالم مادی ندارد .
جلوی تمام مساجد قدیمی حوض بوده است . بعد رواق ، هشتی تاریک و بعد از دو طرف راههای موربی که ما را به گنبد خانه راهنمایی می کند تمام این عناصر از نظر فرهنگی با مناسک حج همخوانی دارد و به طور سمبلیک تمام مراسم حج طی می شود پیشخوان جلوی مسجد یاد آور صحرای عرفات حوض نمودی از غسل کردن برای شروع مناسک حج ، دو راه مورب به طرف فضای اصلی یادآوری سعی بین صفا و مروه است . نیمه تارک بودن هشتی برزخ و میانگی نور و ظلمت را می رساند و راه رسیدن به حقیقت از این عالم برزخ مستقیم نیست و از دو راه مورب که به نوعی می تواند به سیر و سلوک هم تفسیر شود می توان به حقیقت رسید . در درون مسجد گنبد مانند فضای لایتناهی آسمان بر روی ما احاطه دارد .
اولین چیزی که خداوند خلق کرد به اسماء مختلف گفته می شود مثل عقل اول ، نور اول و روح اول .
عقل اول به معنای جبرییل اولین مخلوق است و در گنبد نقطه مرکز که به آن خلقت اول برمی گردد دلالت بر احاطه علم و عقل خدا بر وجود ما دارد . نقوش دور گنبد که از مرکز شروع شده و کثرت می یابد تا دایره های بزرگ دلالت کنیم ناخود آگاه توجه مان به نقطه مرکزی و جاذبه تمام خطوط به طرف مرکز و وحدت اشکال جلب می شود .

توضیح درباره مقبره حافظ :
عدد8 دارای معنی و تفسیر است . عرش پروردگار 8 زاویه و 8 طرف دارد که خداوند در قیامت 8 فرشته عرش به معنای رحمت و رحمان و جایگاه خدای رحمان است .
حافظ با 8 ستون سمبلیک به معنای 8 فرشته در زیر عرش رحمت پروردگار خفته است .
هایدگر می گوید : معابد یونانی مقدس هستند زیرا خدایان در این معبد حضور دارند .گرداگرد این معبد عالمی از موجودات و مناسبت ها به وجود آمده است که همه بر روی این معبد تمرکز دارند و همه این موجودات به هر حال حس کرده اند که خداوند در اینجا حضور دارد .وقتی ما می گوییم هنر اسلامی یعنی هنری که نوعی خداوند در آن حضور می گویند باشدو مختص زمانی باشد که با ظهور دین اسلام همزمانی داشته باشد . بعضی می گویند خطاطی اولین هنری است که از بطن اسلام درآمده برخی دیگر معماری و بعضی دیگر موسیقی را اولین هنر می دانسته اند .
در مورد موسیقی گفته اند : که لذت موسیقی وقتی واقعی است که خاطره بانگ و ندای خداوند « الشت بربکم . . . » را در ذهن زنده می کند .
عده ای می گویند خط است : اولین چیزهایی که در اسلام به عمل آمد ثبت قرآن بود که حضرت علی ( ع ) زیبایی و قواعد خط و از جمله خط کوفی را وارد نوشتن قرآن کردند .
عده ای دیگر می گویند چون اولین اثری که پیامبر ساخت مسجد بود پس معماری اولین اثر هنر اسلام است .
و در میان تمام این نظرات چیزی که قرین به یقین است تقدم موسیقی است که یادآور صوت و وحی های خداوندی است .
هنر زمانی هنر قدسی است که هنرمند آن دارای فضائل و ویژگی های خاصی باشد که هر کسی نمی تواند دارای این کمالات و فضائل باشد . هنری ، هنر مقدس است که برای خدا بوده باشد .

معماری اسلامی، شیوه‌ای از معماری است که تحت تأثیر فرهنگ اسلامی بوجود آمده و دارای چند ویژگی است:

معماری جهان اسلام

همان گونه که از نام بر می‌آید این گونه از معماری شامل معماری گستره‌ای از جهان می‌شود که ما با عنوان جهان اسلام می‌شناسیم. معماری این کشورها تحت تأثیر ایدئولوژی اسلام در طول زمانی مشخص قرار گرفته و به همین خاطر دارای برخی ویژگی‌های مشترک شدند.

گستره مکانی
در گستره مکانی جهان اسلام شامل:هند، افغانستان، کشورهای آسیای میانه و قفقاز، ایران، عراق، ترکیه، سوریه، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، مراکش (مغرب) رواج داشته‌است.

گستره زمانی
گستره زمانی معماری جهان اسلام را می‌توان از سالهای اولیه ظهور اسلام تا پیش از گستردگی عام معماری مدرن دانست. با این حال نمی‌توان این گسترگی و نقش اثر گذار در معماری را در همه مناطق یکسان دانست. به عنوان نمونه «چنین نقشی در مصر» از سال ۹۲۴ (قمری) به وجود آمد[۱].

تاریخچه

هنر اسلامی تقریباً با روی کارآمدن سلسله «امویان» در سال ۴۱ هـ. ق و انتقال مرکز خلافت امویان از مدینه به دمشق، پدید آمد. با این انتقال، هنر اسلامی ترکیبی از هنر سرزمین‌های همسایه بویژه ایران گردید.

تاریخچه معماری اسلامی در ایران

قرن اول هجری قمری

در ایران، اولین نمونه‌های هنر و معماری در منطقه «خرا سان» شکل گرفت. در این منطقه شاهد شکل گیری اولین شیوه معماری ایران پس از اسلام هستیم. این شیوه که به «خراسانی(شبستانی)» معروف گردید، در قرن اول هـ. ق (ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان) آغاز گردید و تا دوره «آل بویه» و «دیلمیان»(قرن چها رم هـ. ق) ادامه پیدا کرد. در این شیوه، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد به صورت شبستانی (چهل ستونی) بنا گشتند. به طور کلی، معماری در این شیوه بسیار ساده و خالی از هرگونه تکلف است و مصالحی که در این بناها به کار رفته ساده و ارزان قیمت می‌باشد. از مساجد این شیوه می‌توان به «مسجد جامع فهرج یزد»، «مسجد تاریخانه دامغان»، «مسجد جامع نائین»، «مسجد جامع نیریز» و «بنای اولیه مسجد جامع اصفهان» اشاره کرد.

قرن پنجم هجری قمری 

در نیمه اول قرن پنجم هـ. ق، با تأسیس سلسله سلجوقیان، درخشان ترین دوره هنر اسلامی د ر ایران آغاز گردید. در این دوره، شاهد اوج شیوه‌ای از معماری به نام «رازی» هستیم که از زمان سلسله «آل زیار» در شهر ری آغاز و تا حمله «مغولان» ادامه پیدا کرد. در ای ن شیوه بود که معماران از انواع «نقوش شکسته» و «گره سازی» با آجر و کاشی استفاده ک ردند و همچنین در طرح هایشان از طرح چهار ایوانی و قراردادن گنبد بر مقاطع مربع، بهره بسیار بردند. آثار معماری در این دوره، از بنیاد با «مصالح مرغوب» بنا شدند. مساجد م عروفی چون «مسجد برسیان» در نزدیکی اصفهان، «مسجد جامع اردستان»، «مسجد جامع کبیر قز وین» و «مسجد جامع اصفهان» که بر روی شالوده‌های دوران «آل بویه» بنا گردید، از نمون ه‌های این شیوه به شمار می‌روند.

قرن هفتم هجری قمری

در اوایل قرن هفتم هـ. ق، با هجوم مغولان، بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران به ویرانی کشیده شدند، اما چندی نگذشت که با تأسیس سلسله ایلخانیان، مغولان فرهنگ و سنتهای کشورهای شکست خورده را پذیرفتند و یکی از حامیان هنر و هنرمندان اسلامی شدند. در این دوره، شیوه‌ای به نام «آذری» رواج یافت که تا دو ره «صفویه» ادامه پیدا کرد و شهرهایی چون «تبریز»، «بغداد»، «سلطانیه» و «اصفهان» مر اکز هنر و هنرمندان گشتند و بناهای مذهبی و غیرمذهبی متعددی در این شهرها ایجاد شدند.

قرن هشتم هجری قمری 

در اواسط قرن هشتم هـ. ق، با حمله تیمور، بار دیگر شهرهای ایران به ویرانی کشیده شد؛ ا ما این بار نیز هنر ایران تیموریان را نیز مغلوب کرد به طوری که شهرهای «سمرقند» و «بخاراً مراکز هنری ایران شدند و شیوه آذری که از دوره مغول رواج یافته بود، به کار خود ادامه داد. در این دوره، ابداعی در زمینه تزئینات معماری یعنی»کاشی معرقبه وقو ع پیوست. از بناهای معروف دوران ایلخانی و تیموری، می‌توان بهمسجد گوهرشاد، مسجد جامع ورامین، قسمت اعظم بناهای حرم رضا،مسجد کبود تبریز، مسجد جامع یزد و… اشاره کرد.

قرن دهم هجری قمری دوره صفویان 

با روی کارآمدن صفویان در اوایل قرن دهم هـ. ق، شهرهایی چون «تبریز»، «قزوین» و «اصفه ان» به مراکز هنری ایران تبدیل شدند. در این دوره، شاهد اوج هنر معماری ایران می‌با شیم که توسط پادشاهان مقتدر و هنردوست آن دوره یعنی «شاه تهماسب» و «شاه عباس اول» به وجود آمد. در این دوران البته، اندکی قبل از دوره صفوی یعنی از زمان قراقویونلوها، شیوه‌ای دیگر در معماری ایران به وجود آمد که به «شیوه اصفهانی» معروف گردید. در این شیوه، نقشه‌ها و طرحهای ساختمانی رو به سادگی نهاد و استفاده از کاشی‌های خشتی و هفت رنگ به جای کاشی معرق رواج یافت. مساجدی چون «شیخ لطف ا…» و «مسجد امام» در اصفها ن، از شگفتی‌های معماری این دوران به شمار می‌آیند. در دوران زند و افشار، بتدریج شاه د افول معماری ایرانی می‌باشیم، به طوری که این رکود و افول در دوره قاجار به اوج خو د می‌رسد. با وجود این رکود، باز هم شاهد ایجاد بناهایی چون «مسجد امام تهران»، «مسج د و مدرسه شهید مطهری(سپهسالار)» و «مسجد و مدرسه آقابزرگ» در کاشان و… می‌باشیم[۲]

مکاتب

معماری اسلامی در تاج محل
مارتن مکاتب پنج گانه را در مورد معماری و هنر اسلامی بر می‌شمرد:
مکتب سوریه.
مکتب مغرب شامل تونس، الجزایر، مراکش و اسپانیا.
مکتب ایرانی شامل ایران، عراق، آسیای میانه، افغانستان و بخشی از پاکستان.
مکتب عثمانی شامل ترکیه و آناتولی.
مکتب هند

برخی از کاربری‌ها که تشابه عملکردی در گستره جهان اسلام دارند عبارت‌اند از:مسجد
آرامگاه
مدرسه
کاخ
کاروانسرا

نقد معماری اسلامی

ایرادی که برخی بر معماری اسلامی وارد کردند، این است که این نوع معماری کارکردهای ایستایی و سکون را به طرز برجسته نمایان نمی‌سازد؛ در حالی که در معماری اسلامی «سکون» هم حالت ظاهری دارد و هم حالت باطنی. به عنوان مثال، اگر در نقوش اسلیمی و کنده کاری‌های مقرنس و کندویی شکل و گچ بری‌های تزئینی این بناها دقت کنیم، می‌بینیم تمام این عناصر دست در دست هم داده‌اند تا حالتی از «در» و «گوهر» را نشان دهند تا به نظر سبک و شفاف برسند..

ویژگی هنر و معماری اسلامی

ویژگی هنر اسلامی سازگاربودن با روح اسلام یعنی همان توحید می‌باشد؛ و نمود این ویژگی را بیشتر در مکانهای مقدس می‌توان یافت.

نگاره‌گری

در معماری اسلامی اعتقاد به این است که هیچ تصویری قادر به بیان سیمای خدا و معصومین نیست و همچنین نمایش تصویر معصومین توصیه نمی‌گردد به همین دلیل درهیچ یک از مساجد نمی‌توان تصویر یا پرتره از انسان یا خدا یافت.

تصویرسازی در اسلام محدود به تصویر گیاهان و جانوران شده‌است و تزئینات نباتی با اشکال نقش پردازی شده، جزو هنر مقدس محسوب گردیده است؛ و علت این امر حاکی از آن است که هنر تنها دلیل و گواهی بر وجود خداوند است؛

تزئینات معماری اسلامی شامل سنگ، آجر، چوب، گچ و کاشی کاری، هر یک جداگانه مفاهیمی را القا می‌کنند و این عامل وجه تمایز معماری اسلامی گر دیده‌است.

معانی نمادین مکان

هنر اسلامی همواره به دنبال آرامش بوده و هست و در آن هیچ چیز نشانگر جنبش و حرکت نیست چون از نظر هنرمند مسلمان، محیطی که مؤمنان در آن قرار می‌گیرند باید حسی از آرامش و آسایش را القا کند و تحقق این امر با به کار بردن عناصری زیر تجربه می‌گردند.

درگاه ورودی مساجد ورودی مساجد 

یکی از مهمترین مکانهایی است که معانی نمادین زیادی را می‌توان از آن استنباط نمود به عنوان مثال، عقب رفتگی درگاه‌های مساجد، گوئی زائران را به درون فرا می‌خوانند و از آنها استقبال می‌نمایند. همچنین حسی از خشوع و تواضع را در برابر این مکان مقدس که نمودی از ذات اقدس الهی است، القا می‌نماید.

محراب 

محراب محلی برای درخشش پرتو الهی و دروازه‌ای به سوی بهشت است که این حس و مفهوم از قوسی شکل بودن محراب و آیات سوره نور در دور تا دور آن به عیان آشکار است.

گنبد 

گنبد در یک بنای مقدس، نمایشگر روح کلی است و ساقه هشت ضلعی آن رمز هشت فرشته حاملان عرش می‌باشد. همچنین رمز اتحاد بین آسمان و زمین است که در آن قاعده مستطیل شکل بنا با زمین و قبه کروی بنا با آسمان، مطابقت دارد. به عبارت دیگر، معماران مسلمان تعلق به خاک را با بنایی مربع شکل که نشانه استقامت و ایستایی است و تعلق به آسمان را با گنبدی گرد و دوار که نشانه محو شدن در فکر الهی است، مجسم ساخته‌اند.

کاشیکاری 

یکی از دلایل استفاده از کاشی، مقاوم بودن آن در برابر حوادث طبیعی چون باد، باران، آفتاب، عناصر شیمیایی و کنشها و کششهای فیزیکی در ساختمان است رنگ آمیزی کاشیها همچن ین باعث القای فضایی بهشتی و ایجاد آرامش روح و روان می‌شود. فضای مثبت و منفی که در کاشیکاری بناهای اسلامی رعایت شده، نشان دهنده مفهوم روح و جسم است که هر یک لازم و م ملزوم یکدیگرند و علت استفاده از خط ثلث در کاشیکاری‌ها و کتیبه‌های بناهای اسلامی که اغلب به رنگ سفید نوشته شده‌است، نشانه‌ای از غلبه نور بر ظلمت است که از طریق افز ایش فضای سفید بر زمینه تیره دیده می‌شود. علت استفاده از نقوش هندسی و گیاهان در کاشی کاریها نیز این است که پایه و اساس این نقوش دایره‌است و دایره در هنر اسلامی نمادی از «کمال» را تداعی می‌کند. دایره همچنین سبب جلب توجه بیننده به سوی «مرکز» می‌شود که همه جا هست و هیچ جا نیست. رنگ در کاشیکاری رنگ در کاشیکاری اسلامی نیز از جالبترین نمونه‌های نمادین در هنر اسلامی است. به عنوان مثال، رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی در هنر اسلامی، نمادی از آسمان لایتناهی همراه با آرامش باط نی است. منظور از رنگهای آبی کاشیکاری و خاکی آجرکاری رنگهای زمین و آسمان است که در ع ین تضاد دارای هماهنگی و دلنشینی می‌باشد. استفاده از کاشیهای لعابی در دیواره‌های بعضی مساجد که با نقوش اسلیمی ظریف گچ بری شده تلفیق یافته‌است، یادآور رمزگری «حجاب» است؛ چون بنا به حدیثی نبوی، خداوند در پ شت هفتاد هزار حجاب از نور و ظلمت پنهان است که اگر آن حجابها برافتد، نگاه پروردگار به هر که و هر چه افتد، فروغ و درخشندگی چهره اش آن همه را می‌سوزاند. علاوه بر اسلیمی، نقوش دیگری که در کاشیکاری مساجد استفاده می‌شود، هر یک دارای مفهو م خاص خود می‌باشند. بنا به گفته دکتر محمد خزائی، در هنر اسلامی «شمسه» الهام گرفته از نقش خورشید است که بیشتر با نقوش اسلیمی، ختایی، کتیبه، هندسی و در بعضی موارد با اس تفاده از نقوش حیوانی مثل ماهی و یا پرنده طرح شده‌است.

شمسه 

شمسهنمادی از الوهیت، نور و وحدانیت می‌باشد که نمونه‌های آن را می‌توان در سقف داخل ی گنبد مسجد شیخ لطف الله در اصفهان و مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان مشاهده کرد. نقش طاووس، از جمله نقوشی است که در تزئینات مساجد و اماکن مذهبی دیده می‌شود.

نقش دو طاووس 

نقش دو طاووس به صورت قرینه در تزئینات سردر ورودی بسیاری از مکانهای مذهبی دوره صفوی ه از جمله مسجد امام اصفهان، امامزاده هارون ولایت اصفهان، حرم عباسی امام رضا(ع)، مق بره خواجه ربیع مشهد و مجموعه شیخ صفی الدین در اردبیل وجود دارد. حضور این نقش به دلیل آن است که مسلمانان طاووس را یک پرنده بهشتی می‌دانند و از آن د ر نقوش شان برای نشان دادن دربان و راهنمای مردم به بهشت استفاده می‌کردند و به عقید ه عموم، نقش این پرنده بر سر در ورودی مساجد، باعث دفع شیطان و استقبال از مسلمانان است.

کتیبه

کتیبه‌ها معمولاً طوری استفاده می‌شوند که سبب تزئین بنا گردند. در کتیبه‌ها معمولاً از اسامی حضرت محمد(ص) و حضرت علی(ع) به عنوان «باب علم»، طبق حدیث “انا مدینه العلم و علی بابهاً، بسیار آورده شده‌است. آیاتی از قرآن نیز اغلب با نوع بنایی که در آن قر ار گرفته و آن را آراسته‌اند مرتبط است. در کتیبه‌ها همچنین اشکال پرندگانی چون طاووس که به پرندگان بهشتی معروفند دیده می‌شود. بیشتر این نقوش، در پشت و بغلهای طاق ورودی مساجد جای می‌گیرند تا همزمان شیطان را دفع و از مؤمنان استقبال کنند.

حوض 

هر مسجدی یا بنای مذهبی، معمولاً دارای حیاطی است که در وسط آن حوضی قرار دارد تا مؤمن ان قبل از نماز وضو بگیرند. این حوض گاهی در زیر قبه کوچکی به شکل سایبان قرار می‌گی رد. این حیاط با حوض وسط آن، می‌تواند تمثیلی از نهرها و جوی‌های بهشتی باشد، زیرا قرآن از باغهای بهشتی که در آنها چشمه‌ها می‌جوشند، بارها یاد کرده‌است.