بررسی سبک معماری رنسانس در سده پانزدهم میلادی

رنــســا نـس

با پایان قرون وسطی در سده پانزدهم میلادی نوزایی و شکوفایی دوباره فرهنگ وهنر را در اروپا با دوران رنسانس می شناسند . امروزه در نظر ما سده های میانه آنچنانکه که پیش از این معتقد بودن ، دورانی کاملأ تاریک نیست . و رنسانس ( نوزایش ) که تقریبأ از سده چهاردهم تا شانزدهم میلادی را در بر می گیرد ، دیگر آغاز ناگهانی دنیای جدید نیست که به یکباره در سده پانزدهم برای روشنی افکندن بر تاریکی سده های میانه درخشیدن آغاز کرده است . بخش اعظم دوره رنسانس در دوره هایی ریشه دارد که مدتها پیش از سده میانه بوده اند .
فئودالیسم در سده های میانه ، با آن شبکه اختیارات بارونی و حکومت های عریض و طویل و ناکارآمد محلی اش ، تدریجأ دربرابر رقابت شهر ها و کشور شهر های نیرومندی که پیوسته با شاهان قدرتمند متحد می شدند .

پایه گذاران معماری رنسانس

فیلیپو برونلسکی ( 1377- 1446 ) به علت مطالعه موشکافانه یادمان های باستانی روم و تلاش برای ثبت دقیق آن چه می دیده ، روش انقلابی سه بعد نمایی هندسی و خطی را که آن چنان مشتاقانه از سوی هنرمندان سده پانزدهم پذیرفته شد ابداع کرده است .
آشنایی برونلسکی با اصول ساختمان سازی رومی ، به اضافه ذهن تحلیلی و مبتکرش ، حل مساله ای مهندسی را که هیچ انسان دیگری در سده پانزدهم نمی توانست از عهده اش برآید ، برای وی ممکن ساخت ، و آن طراحی و ساخت گنبدی برای مربع تقاطع عظیم کلیسای ناتمام فلورانس بود .
برونلسکی با نبوغی استثنایی ، نه فقط روش های سنتی ساختمان سازی را کنار گذارد و روش های نوینی ابداع کرد بلکه بسیاری از دستگاههای مکانیکی لازم برای کار نیز اختراع کرد .
وی مرکز گنبد را بالا برد و آن را به گرد یک مقطع تیزه دار طراحی کرد ، این مقطع ذاتا محکم است زیرا از شدت پیشرانه بیرونی گرداگرد قاعده گنبد می کاهد . برونلسکی برای به حداقل رساندن وزن ساختمان ، یک پوسته دولایه نسبتا نازک ( نخستین بار در تاریخ ) به گرد استخوان بندی بیست و چهار رگه ای آن که هشت رگه بزرگش از بیرون دیده می شود طراحی کرد . در پایان ، به شیوه تقریبا خارق العاده ، رأس گنبد را با فانوسی سنگین ( مطابق طرح او ولی پس از مرگش ساخته شد ) مهار کرد . این فانوس ، با آن که بر سنگینی گنبد می افزاید ، به طرز شگفت انگیزی باعث تحکیم کل ساختمان می شود ، زیرا بدون فشار حاصل از سنگینی آن ها ، رگه ها به از هم گسیختن و دور شدن از نقطه مرکزی متمایل بودند .
گرچه گنبد کلیسای فلورانس ( تصویر 63) برجسته ترین دستاورد برونلسکی است ، و گرچه او با اسلوب های معماری رومیان آشنا بود و آن ها را می ستود ، حل این مسأله بسیار حاد ساختمانی توسط نخستین معمار و استاد مسلم عصر رنسانس اساسا به کمک اصول معماری گوتیک میسر شد .

بدین ترتیب ، گنبد مزبور ، حقیقتا بیانگر سبک معماری خود برونلسکی نیست . این سبک ، نخستین بار در ساختمانی به چشم خورد که کمی پیش از برنده شدن برونلسکی در مسابقه ساختمان گنبد ، توسط وی ساخته شد . بیمارستان کودکان سر راهی در فلورانس( تصویر 67) . عنصر بنیادی در طراحی این ساختمان – یک رشته قوس های نیم دایره متکی بر ستون های باریک و محصور در قابی از ستون های چهار گوش در بدنه نما که زیر اسپری تخت و افقی قرار گرفته اند – ظاهرا با الهام از کلیسای سان مینیاتو یا تعمید گاه فلورانس که هر دو از بنا های رومانسک هستند ، برگزیده شده است .

سبک ساختمان بیمارستان ، اساسا با سبک پیشتازان احتمالی اش در سده های میانه متفاوت است . تاکید بر عناصر افقی ، وضوح مفصل بندی ها ، قرینه سازی در طراحی آن توام با به کار گرفتن برخی از عناصر کلاسیک مانند سرستون های کورنتی و نیم ستون ها یا ستون های چهار گوش در در بدنه نما ، به اضافه پنجره های سنتوری دار ،تمامأ با هم درمی آمیزند و چنان جلوه ای از عقلانیت و منطق پدید می آورند که دست کم از لحاظ روحی ، بیمارستان کودکان سرراهی را بیشتر به معماری سده های میانه مربوط می کنند نه معماری کلاسیک .

تلاش علنی برونلسکی برای دادن نقشه و جلوه ای متمرکز به فضای داخلی کلیسای سانتواسپیرینو(تصویر69) نشان می دهد که وی در نهان تحت تاثیر خصوصیات فشرده و مستقل ساختمان های قدیمی نقشه مرکزی مانند معبد پانتئون و تعمیدگاههای سده های میانه بوده است

مخزن قدیمی ، که وی بر بازوی چپ کلیسای سان لورنتسو افزود ، بیانگر ستایش وی از ساختمان های نقشه مرکزی است . او با ساختن نمازخانه پاتسی که تقریبا در 1440 آغاز شد و مدت ها پس از مرگش یعنی در دهه 1460 پایان یافت ، آرمانش را تحقق بخشید .
اگر می بینیم که برونلسکی برای ساختن نمازخانه پاتسی ( تصویر70 ) به تهیه نقشه متراکم در مرکز نزدیک شد ، در تهیه نقشه ساختمانی کلیسای سانتاماریا دلیی آنجلی آن را کاملا تحقق بخشید . این پروژه که در سال 1434 آغاز شده بود ، در سال 1437 نیمه کاره رها شد . در این نقشه ، یک هشت ضلعی متراکم در مرکز می بینیم که جرزهایش بدون تردید برای قرارگرفتن در زیر یک گنبد در نظر گرفته شده بودند .

آلبرتی نخستین معمار عصر رنسانس که با اعماق معماری روم باستان آشنا شده بود . مهم ترین و نافذترین رساله تئوریک آلبرتی به نام ده کتاب درباره معماری ، با آن که از رساله ویتروویوس ملهم بود ، دارای مواد و موضوعات جدید و ابتکاری فراوان است . سبک معماری خود آلبرتی بازتابی از کاربست اندیشمندانه عناصر کلاسیک در ساختمان های معاصر او است . قصر روچلای او در فلورانس ( تصویر 71) ، دوسال بعد از کاخ مدیچی – ریکاردی آغاز شد ولی زودتر به پایان رسید و این احتمال وجود دارد که بسیاری از عناصر این قصر ، مانند قرنیز سنگین اش در ساختمان میکلوتسو نیز موثر افتاده باشند . لیکن تمای قصر روچلای ، سازمانی به مراتب محکم تر از نمای کاخ یاد شده دارد . طراحی نمای کلیسای گوتیک سا نتا ماریا نوولا در فلورانس ( تصویر 72) نیز همراه با ماموریت برای ساختن قصر روچلای به آلبرتی واگدار شده بود . همچنان که گاهی برونلسکی به این روش متوسل می شود ، آلبرتی طرح کلیسای سان مینیاتو که یک طرح ماقبل گوتیک متعلق به سده های میانه است ، راهنمای خود قرار می دهد . او با پیروی از مدل رومانسک خویش ، یک رواق کوچک شبه کلاسیک برای بخش فوقانی نمای این کلیسا طراحی می کتد و یک پایه عریض متشکل از قوس های محصور در ستون های درگیر را برای نگهداری آن در نظر می گیرد . ولی آلبرتی در سازمان دهی این عناصر ، گام بزرگی برمی دارد و از طراحان رومانسک نیز فراتر می رود .

معماری رنسانس پیشرفته

دوناتو برامانته
برامانته که در اوربینو متولد شده و هنر نقاشی را آموخته بود ، در سال 1481 به میلان رفت و همانند لئوناردو داوینچی تا ورود فرانسویان در 1499 آنجا اقامت گزید . او در میلان نقاشی را کنار گذاشت و بزرگترین معمار نسل خود شد .برامانته تحت تأثیر برونلسکی ، آلبرتی و شاید لئوناردو ، شکل مختص رنسانس پیشرفته کلیسای نقشه مرکزی را طراحی کرد . درسال 1499 در رم بنایی ساخت که بعدها به عنوان الگوی کامل معماری کلاسیک و گنبد دار برای رنسانس و دوره های بعد شناخته شد ، این بنا تمپیه تو نامیده می شود. (تصویر73)
این ساختمان عاری از تزیینات ، تأثیرش را مدیون نمای پیکره وار بیرونی خویش است ؛ با تماشای این نما ، گونه ای احساس حجم در حرکت به بیننده دست می دهد .
برامانته در اجرای مأموریتی که پاپ یولیوس II در1505 برای تهیه نقشه کلیسای سان پیترو ی جدید به جای باسیلیکای قدیمی به او واگذار کرده بود ، اصل هماهنگی میان اجزای گنبد را با کل بنا راهنمای خویش قرار داده بود . این بنا به دست خود برامانته تکمیل نشد و به دست معماران دیگر افتاد و در نهایت در سال 1546 میکل آنژ مأمور تکمیل آن شد.
در عصر رنسانس ساختمانی که بیش از همه به آرمان های کلاسیک رنسانس پیشرفته – ترتیب ، دلگشایی ، نورگیری ، سادگی ، هماهنگی و تناسب – نزدیک می شود ، کلیسای سانتا ماریا دلا کونسولاتسیونه در تودی است . ( تصویر 74)با آنکه طراح این کلیسا ناشناخته است ، آشکارا معلوم است که تحت تأثیر سبک برامانته ساخته شده است .

میکل آنژ

میکل آنژ از بزرگترین هنرمندان رنسانس در عرصه های نقاشی ، مجسمه سازی و معماری بوده است . نقاشی دیواری سقف کلیسای سیستین و پیکره های داوود و موسی از شاهکار های وی بشمار می روند.
فعالیت های ساختمانی وی برای خاندان مدیچی در فلورانس در درون و پیرامون کلیسای سان لورنتسو متمرکز شده بود و ساختمان کتابخانه لورنتسو که از آثار این هنرمند می باشد در مجاورت این کلیسا قرار دارد .

در سال 1537 میلادی مأمور تجدید بنای کامپیدولیو بر بالای تپه کاپیتولینه رم در قالب ساختمانی چهار گوش و معظم شد. از میکل آنژ خواسته شده بود دوساختمان موجود – یعنی کاخ سناتورها از سده های میانه در شرق تپه و دیگری کاخ شهرداری از سده پانزدهم در جنوب تپه – را در طرحش بگنجاند و بین ساختمان های مزبور نیز یک زاویه هشتاد درجه وجود داشت .
میکل آنژ برای ایجاد تعادل و تقارن در طرحش ، ساختمان جدید را درچنان نقطه ای برپا داشت که زاویه اش با کاخ سناتورها ، همان زاویه کاخ شهرداری با کاخ سناتورها بود ؛ بدین ترتیب برای میدان به جای طرح چهار گوش مستطیلی ، طرحی ذوزنقه ای به دست آورد و بعد تمامی دیگر اجزا ی طرح مزبور با این ویژگی انطباق داده شد.
میکل آنژ چند سالی بعد از اجرای طراحی تپه کاپیتولینه ، نظارت بر ساختمان کلیسای سان پیترو را به عهده گرفت . در زمان مرگ وی هیچ یک از این دو پروژه تکمیل نشده بود.
میکل آنژ در نقشه برامانته برای کلیسای سان پیترو ، تمرکز مهمی را به وجود آورد و بافت مرکزی را از تعدادی مربع متقاطع در هم بافته به یک صلیب گنبد دار یونانی در دل یک مربع تقلیل داد و یک رواق پانتئون مانند دو ستونی را در برابر کل مجموعه قرار داد. در طراحی مجموعه وحدت و یکپارچگی را می توان مشاهده کرد .
در مورد گنبد کلیسای سان پیترو ، میکل آنژ در اصل گنبدی با نیمرخ برجسته ، همانند گنبد کلیسای فلورانس طراحی کرده بود . ولی در طرح نهایی آن را به یک گنبد نیمکره وار تبدیل کرد تا از حالت عمودی طراحی طبقات بکاهد و بین عناصر پویا و ایستا تعادلی ایجاد کند . زمانی که جاکومو دلا پورتا پس از مرگ میکل آنژ اجرای گنبد را به عهده گرفت طرح رفیع پیشین را زنده کرد و طرح نهایی میکل آنژ را نادیده گرفت .( تصویر 76 )
هنر میکل آنژ به شیوه هنر سده پانزدهم آغاز شد ، در دوره رنسانس پیشرفته به اوج کمال مطلوب خود رسید و در پایان به شیوه باروک گرایش پیدا کرد.

پالادیو

معماری سبک رنسانس پسین را در ونیز می توان در کارهای آندرئا پالادیو مشاهده کرد . پالادیو برخلاف آلبرتی ، بیشتر به تخصص گرایید و رساله ای به نام چهار کتاب در معماری نوشت که نخستین بار در 1570 منتشر شد و به طور وسیعی در نسل های معماران سراسر اروپا تاثیر گذاشت .
شهرت پالادیو بیشتر به علت ویلاهای متعددی است که در ونیز ساخت . تعدا 19 بنا از این ویلاها همچنان تا به امروز پا برجا مانده است . پالادیو این ساختمان ها را عموما به صورت یال هایی بلند و کوتاه و منشعب از یک ساختمان اصلی طراحی می کرد که معمولا یک حیاط چهار گوش بزرگ در وسط آن ها تشکیل می شد . مشهور ترین اثر این معمار ویلای روتوندا در ونیز است . ( تصویر 77)

از دیگر بنا های متعلق به سبک رنسانس پسین می توان به بنای پالاتسودل ته اثر جولیو رومانو در شهر مانتوآ در ایتالیا و کاخ لوور اثر پیر لسکو در پاریس اشاره کرد .