ساختمان هایی که از یک تالار نمازخانه بدون طبقه ی فوقانی تشکیل یافته اند ( مساجد واقع در آبادی های آلیچ ، سال 1709/ 1121 ، آلیان ، سال 1807 / 1222 ، تنگه ی آبی آلتی ، سال 1890 / 1308 و … ) این نمونه از اساختمنان های مذهبی چگونگی تکامل اولین نوع ساختمان ها را نشان می دهند . مسجد آبادی آلیچ ساده ترین نوع آن است ، ولی در شکل دهی و پرداخت نقاشی های آن هنر استادکاران بومی چنان نقش داشته که این عناصر را به صورت آثار هنری در آورده اند. در آن ها اصول تزئینی اشکال هندسی ماهرانه با تزئین خط عربی در آمیخته اند . چنین طرحی ترکیبی از عناصر نما ، و در عین حال ، تراش هنرمندانه چوب ، پدیده ی نادری در معماری ساختمان های مذهبی منطقه ی قوبا – کوسار محسوب می شود ، ولی تراش هنرمندانه چوب در آن ها ، به خصوص در ستون ها و زیر تیر ها ، در سطحی بالاتر قرار دارد . درباره ثبات و توالی سنن هنری تراش چوب چنین گفته اند : در منطقه ی شکی – زاکاتال تراش چوب رایج است ، ولی از اصل این هنر را برای ساخت منبرهایی به کار می برند که سطح ساخت آن ها خارج از چهار چوب کنده کاری های معمولی است . اکثر منبر های منطقه ی شکی – زاکاتال از نظر پرداخت چوب از آثار اصیل هنر تزئینی – تجربی محسوب می شوند از این نظر هیچ منطقه ای با منطقه ی شکی – زاکاتال برابری نمی کند . طرح معماری – طراحی مسجد آبادی آلپان ( سال 1807/1222 ) ، از جهتی ، مرحله بعدی طراحی و ساخت مساجد بدون گالری است که فضای داخل تالار نماز خانه آن به صورت بسیار پیشرفته شکل گرفته است . ترکیب فضای داخل آن بر روی تیر های افقی طویل روی ستون ها ساخته شده است . این تیر های افقی ، بام مسجد را به کمک یک نظام دو ردیفه از ستون هایی با زیر ستون شکل دار نگه داشته اند . ستون چوبی پر از کنده کاری آن ، قبل از هر چیز ، دنباله ی اشکال ویژه سر ستون است ، نه زیر ستون . ستون و سر ستون تشکیل یک مجموعه ی واحد هنری را می دهند و در فضای داخل تالار نمازخانه بسیار خوب عمل می کنند . در این جا فرآیند تکامل ساختمان های مذهبی به وضوح بیان گر تغییرات کوچک ، چه در ساختار حجمی – مکانی و چه در ساختار دورن تالار نمازخانه ها در مساجد منطقه ی قوبا – کوسار است . به عنوان نمونه این امر در مسجد آبادی تنگه ی آلتی ( سال های 1308 / 1890 ) به صورت بسیار زیبا نشان داده شده است . ترکیب حجمی – مکانی این مسجد سنتی است ، ولی روش ساخت معماری نماها دارای طرح کاملا جدیدی است . این ترکیب بر اصول ساختار مستقل سبک ها و اشکال کلاسیک قرار گرفته است . در این جا ، تاثیر مکتب معماری رسمی که در اماکن به کار برده می شدند ، مشاهده می شود . با این حال ساختمان مساجد از نظر دقت ترکیب حجمی و گویایی زبان هنری ممتاز است ، ولی ویژگی و جلوه ی خود را از دست داده است . این فرایند تغییر ساخت نماهای مساجد به جهت نفوذ سبک های جدید ترکیبی و شرایط جدید زیبا شناختی ساختمان های معماری در دوره ی رشد مناسبات سرمایه داری ، اجتناب ناپذیر بوده است .
گونه ی دوم مساجد :
وجود گالری در مقابل نماها ( مساجد واقع در آبادی های زندان مروگ ، سال 1825 / 1241 ، سوسای ، سال 1850/1267 ، خورای ، سال 1866 /1283 ، اوچوگون سال 1160 /555 ، نی دون ، سال 1878 ، 1296 و … ) . این مساجد نمونه ساختمان های بسیار هنری و حجیم – مکانی هستند . در این جا با وجود تمام نفاوت های جزئی معماری ، نقش فردی استادکارانی که آثار بسیار پر احساس و اصولا ملی خلق می نمودند، نشان داده شده است . در کنار ترکیب کلی حجمی ، ساختمان های مذهبی این نوع ، ستون های چوبی که با مهارت زیاد درست شده اند نقشی موثر دارند . این ترکیب به ساختمان های مذهبی منطقه مضمون هنری جدیدی می دهد ، نقش و نگار ترکیب را بیش تر می کنند . بر ارزش و اهمیت آن ها در نظام شهر سازی اماکن جمعیتی می افزاید .
گونه ی سوم مساجد :
وجود ایوان در نمای اصلی است . این نوع توسط یک نمونه ی بسیار جالب در شهر قوبا ارائه شده است . ( مسجد سکینه خانم ، سال 1854 /1271 ) . در ساختار ترکیب حجمی این مسجد ، شیروانی چهار شیبه با شیب تند کلاه فرنگی مشاهده شده است . مسجد سکینه خانم در پلان به شکل مستطیل است . این مسجد چه از نظر معماری و چه از نظر طرح فضای داخل تالار نمازخانه دارای ویژگی کاملا متفاوتی است اما روش ساخت حجمی آن بیان گر ثبان شیوه های سنتی ساختمان سازی منطقه است . ترکیب حجمی – مکانی مسجد از جهت تاریخی بودن شاخص است . نماها از نظر دقت در تقسیم بندی متناسب ، چه در جهت افقی و چه در جهت عمودی ، متمایز می شوند . برخورد بسیار تخصصی نسبت به طرح ترکیب ، استفاده ی بسیار درست از وسایل معماری و ساختمانی در این ساختمان نسبت به بسیاری از ساختمان های مذهبی منطقه قوبا – کوسار ، مشهود است . در این جا ساخته شدن اشکال معماری ، ترکیب جایگیری عناصر هنری در نماها ، مشخص شدن محور ورودی با یک سردر ، نشان الز خلاقیت معماری دارد . که با مکتب معماری اروپا آشنا بوده است . و لیکن شمای طرح ریزی شده ی تالار نمازخانه با دو ردیف ستون حمال گنبد مرکزی منشاء محلی دارد . این موضوع به خصوص ، در فضای داخل محسوس است ، یعنی در آن جایی که نظام گنبد های زاویه دار و گنبد های میانی برای گنبد مرکزی عمل می کنند . شکل پذیری زیاد دیوار های ، حجیم بودن فضای داخل ، طاق های جناقی و پنجره ها و رف ها ، ترکیب جالبی از تالار نمازخانه به وجود آورده . آنچه مسلم گشته این است که ساختمان داخل مسجد توسط عناصر حجمی ( گنبد ها و طاق های قوس دار ) بر سیمای ظاهری مسجد که کلیشه ی سنتی ساختمان مذهبی را در خود حفظ کرده ، تاثیر نگذاشته است . مسجد مشابه مسجد سکینه خانم تنها همین نمونه است که وجود دارد . چنین نظامی توسعه نیافت زیرا جایگاه خود را به مسجدی سپرد که فضای داخل آن دارای عناصر معماری و ساختمانی چوبی بودند . تاثیر ترکیب کلی معماری سکینه خانم بر شیوه های ساخت نماها و انتخاب اشکال معماری و تزئیناتی ، در مسجد اردبیل شهر قوبا و آباری روستوف معلوم است .
گونه ی چهارم مساجد :
این نوع گونه مسجد به فرم هشت گوش در نقشه با تالار نمازخانه یک قسمتی است . نوع مشابه این مسجد ، در واقع ، فقط به مسجد منطقه ی قوبا – کوسار تعلق دارد ، و طریقه ی به وجود آمدن آن می تواند در ارتباط با دلایل مختلف باشد . هم چنین شکلی از پلان یک مسجد ، می تواند تحت تاثیر آرامگاه های شیروان و دربند و یا بر اثر خلاقیت فردی معمار بومی ایجاد شده باشد . امکان دارد که گزینه ی چنین نقشه ای بعد از آشنایی معمار با مسجد هشت ضلعی در بیت المقدس پیدا شده باشد . فرضیه هایی که بر اثر پیدا شدن مسجد هشت گوش در نقشه ی این منطقه مطرح شده اند منجر به دستیابی به معماری ساختمان مذهبی آذربایجان گردیده اند ( جمعه مسجد واقع در قوبا ، سده ی نوزده ، مساجد واقع در روستای آواران ، سال 1829/1245 ، یاساب ، سال 1886 /1304 ، لجات ، سال 1887 /1305 ، یوخاری لگار ، سال 1895/1313 ، بالاکوسار ، سده نوزده / سیزده ) مساجد به شکل هشت گوش آذربایجان را می توان در روستای ینگیان ( 1910/1328 ) از منطقه ی زاکاتال ، و هم چنین در روستای بوخاری استال داغستان مشاهده نمود . مسجد روستای آوران بعد از سال 1829/1245 ساخته شد ، اما بر روی یکی از دیوارهای آن همین تاریخ نوشته شده است . این کتیبه را سریع تر از هر چیز از ساختمان قدیمی مسجد برداشته بودند ، به همین جهت ، جمعه مسجد واقع در قوبا را باید به عنوان اولین ساختمان از این ووع به حساب آورد، ولی مابقی که جزء مساجد آبادی ها هستند ، تحت تاثیر مسجد ماقبل خود به وجود آمده اند . جمعه مسجد قوبا ، ساختمانی آجری از نوع آثار تاریخی است . این ساختمان ، چه از نظر ترکیب حجمی – مکانی و چه از نظر طرح تالار نمازخانه ، بسیار پیشرفته است . نقشه جمعه مسجد از نظر شکل بسیار شبیه نقشه مسجد یوخاری استال است . این مطلب را می توان در ویژگی نوع ساخت عناصر نیم ستون های زاویه دار ، در ساخت رف های سرتیز فضای داخل و در ساختمان پوشش گنبد مشاهده نمود . فضای داخل جمعه مسجد به خصوص قسمت حاشیه دار و گنبد آن با اشکالی هندسی به صورت ظریف نقاشی شده است . گنبد با قطر 16 متری آن مطابق بهترین سنن هنر شرقی ساخته شده و به خوبی با حاشیه ای غنی و قسمت فوقانی نیم ستون فضای داخل منطبق شده است . مسجد روستای آواران که از نظر ترکیب حجمی – مکانی شبیه سیمای ظاهری جمعه مسجد قوبا است ، از نظر ویژگی های ساختمانی ، از جمله ، ساختمان گنبد ، دارای طرح کاملا متمایزی است . گنبد این مسجد سبک و چوبی است و از نظر ساختمانی مناسب تر و مقرو ن به صرفه تر است . این گنبد های چوبی ، همانند شکل 8 گوش پلان ساختمان های مذهبی به منطقه قوبا – کوسار تعلق دارند .( مساج واقع در آبادی های انیخ سال 1911/1329 ، بالا کوسار ، سده ی نوزدهم ، نیوگدی I ، سال های 1899- 1909/1317 – 1327 ) گنبد چوبی کلاه خود مانند ساختمان های مذهبی منطقه از نظر تنوع اسلوب ساختمانی متمایز هستند و در نیم رخ سکونت گاه ها مضمون هنری جدیدی را کسب نموده اند . ظهور گنبد های چوبی در ساختمان های مذهبی موجب پیدایش ترکیب جالب حجمی – مکانی و معماری – طراحی گردید ( مساجد واقع در آبادی های انیخ نیوگدی I ) . مسجد آبادی نیوگدی I متنوع ترین انواع ساختمان های مذهبی منطقه را در خود جمنع کرده است . در این جا ، یک فضای مخروطی بت گالری هایی در نماها ارائه شده است ، ولی در طرح فضای داخل یک تالار نمازخانه پیشرفته با بالکن هایی دو طبقه در دور تا دور آن مشاهده می شود . قسمت مرکزی تالار نمازخانه با یک گنبد چوبی که از نظر شکل و ویژگی های ساختمانی دارای گویایی و اهمیت است ، پوشیده شده و نحوه ی تراکم حجمی و معماری آن نظیر ندارد . سلختار ساختمان مسجد آبادی انیخ که جزء سری ساختمان های نوع یک قسمتی تالار با سقف گنبدی است در تداوم جالب همین ترکیب معماری قرار دارد .
گونه ی پنجم مساجد :
این مسجد با نقشه ی چهار گوش ( 40/14 × 15.5 متری ) توسط یک گنبد چوبی به شکل کلاه خود مسقف شده است ، ولی در زوایای حجم اصلی آن مناره هایی تزیینی بر روی سقف مستقر شده است در این مسجد ، ترکیب حجمی – مکانی و طرح فضای داخل تالار نمازخانه با سقف نقاشی شده گنید توجه را جلب می نماید و. ساختمان های مذهبی منطقه ی قوبا – کوسار نقاشی های تزئینی دارای جایگاه مهمی هستند . این نقاشی ها باعث تغییر ویژگی فضای داخل مساجد گردیده اند . این نوع ساختمان ها ، سیمای ظاهری بسیار خوشایندی پیدا نموده اند و نسبت به ساختمان های مذهبی قبلی بسیار آب و رنگ دار تر هستند . گونه ی ششم مساجد مساجد بال گنبد های کاذب بر روی تالار نماز خانه ، جزء نوع ششم محسوب می شوند ( مسجد آبادی خیل ، سال 1913 /1332 ) و لیکن در طرح تارار نمازخانه مساجد خیل و نیوگدی I ، ، تغییراتی تدریجی در جهت بهتر شدن در طراحی و کیفیت بهره برداری آن مشاهده می شود . فضای تالار نمازخانه ی مسجد به سبب تعداد زیادی پنجره ، ساختمام مناسب بالکن خاص بانوان در طبقه ی دوم و نقاشی های تزئینی مشخصه ی غیر مذهبی پیدا کرده است . بی آن که با اصول اصلی طراحی ساختمان های مذهبی اسلام مقایرت داشته باشد . در مساجد منطقه ی کوبا – کوسار یک ویژگی دیگر نیز دیده می شود و آن این که در این ساختمان ها ب، منار یعنی عنصر بارز و گویای این ترکیب وجود ندارد . در ساختمان های مذهبی این منطقه به جای منار ، کلاه فرنگی هایی بر روی شیروانی چهار شبیه حجم اصلی مستقر شده اند . تنها منار این منطقه را مسجد نیوگدی I دارا است که آن هم تحت تاثیر معماری داغستان ساخته شده است . این امر در خصوصیت نقشه ی منار ،در طرح ستون و قرنیز مسلح با طاق های کوچک منعکس شده است . منار به عنوان یک عنصر اساسی و مهم ترکیب معماری ساختمان های مذهبی آن طور که باید و شاید در منطقه قوبا – کوساز رواج نیافت . با این حال ، در منطقه قوبا – کوسار ، ویژگی های معماری – طراحی و ترکیبی اصولی خود را ارائه دادند . این ویژگی ها ، مشخصه ی ساختمان های مذهبی را از طریق یکی از مکاتب معماری بومی آذربایجان سده های 19/13 آغاز سده ی 20/14 مشخص کرده اند . فرآبند کلی تکامل معماری آذربایجان دوره مورد مطالعه ما ، تشکیل خط مشی منطقه ای را در معماری آن جا مشخص نمود ، و باعث به وجود آمدن ساختمان های جالب و مهم بر اساس سنن بومی گردید . معماری ساختمان های مذهبی مناطق مختلف آذربایجان بر اساس ویژگی ها صور مهم خود را در زمینه کلی تکامل معماری ملی تشکیل می دادند .
توجه :این فایل شامل ۱۰ اسلاید به صورت word قابل دانلود میباشد.
