معرفی معماری وهنر حکومت سلجوقیان ( معماری ایران پس از اسلام )

معرفی معماری وهنر حکومت سلجوقیان

سلجوقیان که از سال 429 هجری تا سال 700 هجری در آسیای غربی سلطنت کردند قومی بیابانگرد و از طایفه ترکمان ( غز ) بودند که در ناحیه ترکمنستان جنوب شرقی دریاچه خزر زندگی می کردند آنان فرزند سلجوق از روسای ترکمان هستند از اینرو این سلسله به سلجوقیان شهرت یافته است موسس این سلسله طغرل بیک به خراسان هجوم برده و غزنویان را مغلوب کرد و شهر های مهم کشور آنان را تسخیر کرده و جای ایشان را در آن دیار گرفت .
سپس به بغداد وارد شد و نام او با لقب سلطان در دارالخلافه بر منبرها خوانده شد .قبایل دیگر ترک نیز به تدریج خدمت سلجوقیان را پذیرفتند بدین ترتیب تمام آسیای غربی تحت یک حکومت واحد درآمد . پس از طغرل بیک ، الب ارسلان و ملک شاه و سنجر حکومت داشتند ملک شاه و سنجر ادیبان را حمایت می کردند . وزیران آنان مانند عمید الملک کندری و نظام الملک طوسی خود اهل دانش و فضل بودند و علما را احترام می نمودند . عمید الملک کندری مردی دانشمند بود و دستور داد دیوان ها و دفاتر دولتی را به فارسی بنویسید و ترکان را به آموختن فارسی تشویق کرد . برای آنکه کلیه امور اداری و تشکیلاتی به دست ایرانیان افتد .

وزیر ذانشمند دیگر دوره سلجوقیان خواجه نظام الملک می باشد . الب ارسلان وی را به وزارت برگزید . مجموع مدت وزارت نظام الملک طوسی سی سال بود و بسیاری از فتوحات سکتاب سیاست نامه از آثار اوست . وی مدارسی در شهرهای مختلف بنا کرد که آنها به مدارس نظامیه معروف شدند . از جمله مدرسه نظامیه بغداد این مدارس مانند دانشگاههای امروزی بود ند
و جوانانی که تحصیلاتی داشتند و مقدمات را دیده بودند . بدانجا رفته و عالی ترین علوم زمان خود را فرا می گرفتند . پس از خواجه نظام الملک ، در بغداد و در قاهره نیز به همین روش مدرسه مستنصریه رالجوقیان و پیشرفت های آنان در امور داخلی مملکت مدیون کاردانی و کفایت او بود . خواجه از نویسندگان چیره دست نثر فارسی به شمار می رود و ساختند و در قاهره نیز به همین روش دانشگاه الزهرا توسط فاطمیون به وجود آمد و اروپاییان اساس دانشگاههای خود را از این نوع مدارس گرفتند . به عبارت دیگر دانشگاههای امروز اروپا تقلیدی از مدرسه نظامیه بغداد است .
از دانشمندان بزرگ عصر سلجوقی حکیم عمر خیام را می توان نام برد که از ستاره های تابناک علوم ریاضی و نجوم است . یکی از آثار او در ریاضی جبر و مقابله است وی مطالعات ریاضی را فراتر از مرحله ای که خوارزمی در آن متوقف شده بود ، پیش برد .
یکی از بزرگتریت و ارجمندترین متفکر عالم اسلام دوره سلجوقی غزالی است . وی در فقه حکمت و کلام سرآمد عصر بود مسلمین او را حجه الاسلام لقب داده اند . پدرش شغل بافندگی پیشه داشت و لقب غزالی به مناسبت پیشه اوست .
کتاب های غزالی در منطق و حکمت و علوم طبیعی در اروپا ترجمه گردیده و غزالی شهرت جهانی یافت یکی از آثار مشهور وی کیمیای سعادت می باشد .

معرفی معماری دوره سلجوقی

شاهان سلجوقی خود را حامی و مشوق هنر معرفی کردند و بعضی شاهکارهای هنری و معماری ایران در دوره آنان به وجود آمد بعضی از هنرشناسان معتقدند که معماری اسلامی ایران به نهایت ترقی خود رسید در این عصر معماری و سایر هنرها نه تنها در داخل زنده شد بلکه فتوحات سلجوقیان هنر ایران را تا اقصی نقاط گسترش دادند .
ساختمان های آجری این دوره با طرح های هندسی و زیبایی همچون زیگزاکی یا حصیری ومشبک و دیگر طرح های هندسی مزین است .پس از مدتی همراه با هنر آجرکاری به کاشی کاری نیز پرداختند . در اکثر بناهای سلجوقیان کتیبه های کوفی و نسخ دیده می شود گچبری در بناها نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است .
طرح ها عبارتند از نقوش اسلیمی نقش مو و برگ هایی که سوراخ شده و به شکل لاله زنبور درآمده است .در ساختمان مساجد و مدارس ، حیاط دارای چهار ایوان است و ایوانی که در مقابل محراب قرار دارد از دیگر ایوان ها بزرگتر می باشد در طرفین هنر ایوان ایوان های کوچکتر ی قرار دارد به این ترتیب ساختمان ها مساجد بایستی رابطه مستقیمی با ساختمان مدرسه داشته باشد که در آن علوم الهی و اسلامی تدریس شده و خواجه نظام الملک وزیر موفق شد تا تعدادی از این مدارس را در نیشابور و طوس و بغداد بسازد . مسجد جامع اصفهان که به دستور ملک شاه سلجوقی ساخته شده نمونه کامل مساجد چهار ایوانی ایران شمرده می شود( تصاویر 23 و 24 ) گرچه جزییات ساختمان متعلق به ادوار مختلف و جندین بار مورد تغییر و تکمیل قرار گرفته است ولی عمده آن عبارتست از : قسمت بزرگ گنبددار سمت جنوب که در آن زمان ملک شاه خواجه نظام الملک آنرا بنا کرده است و گنبد و اطاق کوچک زیبایی در طرف شمال موسوم به گنبد خاکی یا گنبد تاج الملک دیده می شود که رقیب خواجه نظام الملک بود مسجد دارای شبستان ها و ستون های بسیار زیاد و با انواع سر ستون ها مختلف دیده می شود در اطراف حیاط رواق هایی مزین به کاشی های دوره صفویه جلب نطر می کند . در مقابل ایوان جنوبی دو مناره دیده می شود که در دوره آق قو یو نلو در زمان اوزون حسن ساخته شده است . درب مسجد در طرف جنوب شرقی با تاریخ 515 هجری نشان داده می شود . محراب زیبای این مسجد با تزیینات مفصل گچبزی از دوران سلطان محمد اولجایتو متعلق به 710 قرار دارد (تصویر 25) .در این مسجد ، شبستان زمستانی زیر زمینی موجود است (تصویر 26) از آنجایی که این مسجد در دوران مختلف اسلامی تغییراتی به خود دیده است به همین جهت می توان گفت که معماری این مسجد معرف شیوه های مختلف مهماری ده قرن تاریخ ایران می باشد .
علاوه برمکتب های خاص معماری انواع خطوط از قبیل کوفی ، کوفی معلقی یا بنایی ، ثلث و نستعلیق به کار رفته است .
مساجد مهم سلجوقی دیگری به شیوه مسجد جامع اصفهان ساخته شده که خوشبختانه تعدادی از انها در وضع نسبتا خوبی به جای مانده است که از آن جمله مسجد جامع اردستان و مسجدجامع زواره و مسجد جامع گلپایگان و مسجد جامع قزوین است .
مسجد زواره در نزدیک اردستان و در شمال غربی نایین واقع است . این بنا اولین مسجدی است که از ابتدا به شکل چهار ایوانی ساخته شده و مورخ 530 تا 551 هجری می باشد .
حیاط این مسجد مربع است و چهار ایوان آن درست در وسط هر چهار ضلع واقع گردیده است در انتهای ایوان سمت قبله تالار مربع گنبد داری که محراب و منبر را در بر می گیرد
واقع است و به استثنای گنبد مزبور دو ایوان سمت قبله و مقابل آن تمام اطاق ها و ایوان ها ی دیگر از شرق و غرب به طرف حیاط با سقف های گهواره ای پوشیده شده و از این لحاظ نظیر تاریخانه دامغان و مسجد جمعه نایین است .
مسجد جامع اردستان یکی از زیبا ترین مساجد دارای شبستان ، گنبد آجری و ایوان بزرگ به سبک چهار ایوانی است . مسجد گلپایگان در زمان ابو شجاع محمد پسر ملک شاه سلجوقی در سال 511 هجری بنا گردیده است . این مسجد دارای صحن شبستان گنبد رفیع آجری که در حال حاضر ایوان آن خراب شده . گنبد این مسجد شبیه به گنبد مسجد جامع اصفهان است .
از جمله مساجد چهار ایوانی مسجد جامع قزوین نیز از تاریخ 505 هجری به دست « خمارتاش » نامی به صورت تالار گنبددار ساخته شده . از زیبایی این مسجد تزیینات گچبری خطوط کوفی ، ثلث ، رقاع و ریحان با طرح های گل و بوته دار می باشد .
این بنا دارای 2 مناره مربوط به دوره سلجوقی است ولی کاشی کاری آن متعلق به دوره صفوی است . از دیگر بناهای دوره سلجوقی : آرامگاه سلطان سنجر در مرو ، آرامگاه امام محمد غزالی در توس ، برج اردکان ، برج طغرل در ری.(تصویر 27)
در این زمان شهر های ری و کاشان از لحاظ کارگاههای سفالگری و بافندگی در اوج شهرت و پیشرفت بوده اند .

معرفی شیوه معماری رازی :

از ویژگی های این شیوه که از اوایل دوره دیلمیان آغاز شده و تا پایان دوره سلجوقی در تمامی ایران بزرگ و حتی آسیای صغیر رواج داشته است ، به وجود آمدن قوس های تیز ، طاق های بلند و ایوان های طویل و مهمتر از همه گنبدهای کوتاه و دوار است . ابداع سبک چهار ایوانی در ساخت مساجد و مدارس ، مصالح آجری و تزیینات گچبری از شاخصه های این سبک است .