بررسی روند معماری در دوره سلوکیان و پارت ها

سلوکیان 321 تا 250 قبل از میلاد

پس از شکست آخرین پادشاه هخامنشی داریوش سوم به وسیله اسکندر مقدونی شاهنشاهی عظیم پارس به دست یونانی ها افتاد و یونان مآبی وارد قاره آسیا شد .
پس از مرگ اسکندر سلوکوس سردار سرزمین ایران را به ارث برد و سلسله ای به نام سلوکیان را تاسیس کرد اما در اواسط قرن سوم پیش از میلاد قبائل پارت در جنوب شرقی دریای خزر سکونت داشتند از اطاعت آنان بیرون آمد و سلسله اشکانی را به وجود آوردند هنر سلوکی در ایران اثر فوق العاده ای نداشته و در این عهد هنر هخامنشی دچار کسوف گردید زیرا این هنر جز بر اثر حمایت دربار نمی توانست پایدار بماند .با اطلاع اندکی که از تجدید حیات آن داریم حاکی از رحعت قهقرایی قابل تاملی است . هنرمندانی که از یونان یا از کشورهای تحت تصرف یونان می آمدند . می بایست مشتریان یونانی خود را کاملا ارضاء نمایند . ایرانیان یونانی شده که ثروتمندترین طبقه جامعه ایرانی را تشکیل می دادند تحت تاثیر فرهنگ یونانی سلیقه خود را با طرز زندگی یونانی منطبق می ساختند .
تعداد ابنیه مربوط به حکومت سلوکیان بسیار نادر است ومعماری سلوکی با ترکیب عناصر ایرانی و یونانی همراه است . ابنیه ای که تحت تاثیر یونان بوده است مانند معبد کنگاور که معبدی ستون دار است با سر ستون های به سبک دوریک و به ایزد آناهیتا پروردگار آب ها ا هدا شده بود و در ان تناسب خطوط مرسوم در ابنیه قدیم یونان رعایت نشده است .

از معبد سلوکیان در « خورهه » در حوالی دلیجان دو ستون که هنوز استوار است چنین احتمال می رود که به شیوه هلنی طراحی شده صاحب سر ستون های نوع یونیک می باشد . ستون ها به نسبت یونان بسیار باریک هستند و این دلالت بر سلیقه ایرانی می کند .(تصویر 14)
نمونه دیگری از آثار این دوره آتشکده دهکده نور آباد بین بیشابور و فهلیان می باشد که به صورت برج مربعی است که در پای کوه پیرمرد بنا گشته است و تحت عنوان آزاد شناخته شده است .

خورهه – دو ستون بجا مانده از ایوان

این بنا نسبت به آتشکده های برجی شکل هخامنشی در پاسارگاد و کعبه زرتشت در نقش رستم خیلی کوچکتر ساخته شده است و دارای یک پلکان داخلی است که به بام منتهی می شود و مربوط به دورانی است که آتشکده ها پوشیده نبوده اند و در معرض دید قرار داشتند .
در میان آثار کشف شده از این دوره مجسمه های مفرغی کوچک مانند مجسمه های آتنا و آپولون و دیمتر است که متعلق به معبد نهاوند می باشد . سلیقه این عصر متمایل به کارهای هنری مفرغی بود که نشانی از هنر ایلام را در خود دارد . یک نیم تنه ملبس از پروردگاران زن یونانی که از مرمر سفید ساخته شده از کوهستانهای بختیاری به دست آمده که به هنر هلنی می پیوندند .
در دینور نزدیک کرمانشاه قطعاتی از یک لگن سنگی که با مجسمه های نیم تنه سیلنها
و ساتیرها مزین است ، کشف شده است که نفوذ هنر یونانی را آشکار می سازد .

پارت ( 250 قبل از میلاد تا 224 میلادی )

پارت ها علیه سلوکیان شوریدند و سلسله اشکانیان را بنیاد نهادند و تاریخ آنان شامل یک سلسله قیام ها و جنگ های پارتیزانی علیه رومی ها است .
هنر پارت که از سوریه تا آسیای مرکزی گسترش پیدا کرد تحت تاثیر مختلف هنری ایران و دنیای غرب قرار گرفت . خصوصا در آغاز ، هنرمندان به شدت تحت تاثیر جریان های هنر یونانی قرار گرفتند و فرهنگ یونانی با ایرانی آمیخته شد . به طوری که در ابتدای دوران پارت سکه ها به سبک یونانی ضرب شد و بر روی آن نقش پادشاه از نیم رخ مشهود است و در پشت سکه ، خطوط یونانی به چشم می خورد و زمان مهرداد چهارم خطوط پهلوی اشکانی ، جایگزین آن می شود که در اطراف نقشه مرکزی قرار گرفته است . بعد ها سکه ها به سبک شرقی ساخته و در آن ، پادشاه تمام رخ و به صورت مصنوعی نقش می شود . با این حال اثر هنر یونان و باختر در آن محسوس است .در زمان
اشکانیان ساختن شهر ها در حصار دایره شکل بسار معمول بود از جمله فیروز آباد فارس که اثر این شهر روی زمین پیدا است و از دو دیوار خشتی تشکیل یافته که در دو طرف خندقی ساخته اند . در بنا های پارتیان ، به جای سقف مسطح هخامنشیان ، طاق های هلالی به کار رفته است و ستون های دیگر مورد استعمال نداشته و نیم ستونهای تزیینی جای آنها را گرفته اند از آن جایی که بنا ها را با سنگهای نتراشیده ،ساخته اند.روی دیوارها را با گچبری و با نقاشی فرسک پوشانیده اند.
احتمالا قدیمی ترین نمونه آتشکده گنبد وار مربوط به زمان پارتیان ( اشکانیان ) است که در درون آن آتش مقدس را روشن می کردند و پرستندگان گرداگرد آن ، حضور می یافتند .
از جمله بنای معروف به رباط سفید در جنوب مشهد  که کاملا ویران شده است بنای کوچک گنبدی است که بر روی چهار پایه محکم قرار گرفته است .

یکی از آثار قابل توجه این دوران بنای کاخ و پرستشگاه کوه خواجو می باشد که بر روی جزیره ای در میان دریاچه هامون ساخته اند . کاخ اصلی عبارت است از حیاط بزرگ که در چهار طرف آن چهار رواق ستوندار و قوس دار وجود دارد که محراب دارد . آتشکده مرکب از تالار چهار گوشی است که سر در بزرگی دارد و در اطراف تالار راهرویی وجود دارد که پوشش آن گهواره ای ( نیم استوانه ای ) است .
در این کاخ گچبری های هندسی و نباتی مانند ، تزیینات موسوم به دندان اره و دایره های متقاطع و نقش های برگ کنگر جلب توجه می کند و نقاشی دیواری ترکیبی از عوامل پارتی آمیخته با عوامل هلنی یونانی است از جمله نقش رب النوع عشق یونانی ، اروس که به صورت کودک بالدار سوار بر اسب نشان داده می شود یا نقش یوزپلنگ و رامشگران و خدایان که آذین این مکان هستند .
از این دوره مجسمه های کوچک گلی یا استخوانی پیدا شده که الهه برهنه را با اسب سوارانی در حال کشیدن تیر از کمان نشان می دهد . نقوش برجسته صخره ای از پارتیان برجای مانده و اغلب این آثار به میزان زیادی فرسایش یافته اند صورت در نفوش برجسته خیلی کم برجستگی دارد و تقریبا صاف به نظر می رسد با حالت خشک و بدون حرکت .
این نقوش از روی مهارت و استادی ساخته نشده و با مهارتی که در حجاری های هخامنشی دیده می شود اختلاف زیادی دارد . به طور کلی موضوع نقوش پارتی شرح و توصیف وقایع مشهود است و نقش اسب سوار خیلی مورد توجه هنرمندان این زمان بوده و صحنه های جنگ و تاجگذاری و وقایع مذهبی و شکار اشکانی برپیشانی صخره های نقش بسته است . از جمله صحنه مذهبی پادشاه همراه با درباریان و موبدان در حال نیایش و سوزاندن عود روی آتشدان زیاد دیده می شود . بهترین مثال حجاری پارتی نقش برجسته تنگ سروک در ناحیه خوزستان است که از سنگی که از کوه مجزا شده ، تراشیده اند . در یکی از این مجموعه آثار ، شاهزاده پارتی به صورت سواری مصور شده است که شیری را می کشد و یا با دشمنی جنگ تن به تن می کند و در جای دیگر همان شاهزاده دیده می شود که ایستاده و بزرگتر از اشخاص دیگر صحنه است و شاهزاده ای به تخت می نشاند . بعد در برابر یک قربانگاه که به شکل تخته سنگ مخروطی شکل است تاجی روی آن قرار دارد و به ستایش ایستاده است . سپس در طرف چپ قربانگاه روی یک تخت که بر پایه سه عقاب قرار دارد نشسته و دست راست خود را با حلقه مظهر قدرت به سوی دو تن از سران تابع خود دراز کرده است . نکته قابل توجه در تنگ سروک ایزد ایرانی است تحت تاثیر افکار یونانی صورت انسان به خود می گیرد .
درشوش نقش برجسته ای به دست آمده و در آن اردوان پنجم با تاجی بر سر و لباسی فاخر برتن در حال جلوس بر تختی است و پایه تخت روی دو حیوان افسانه ای شبیه به شیر قرار گرفته و ساتراپ شوش که در مقابل او ایستاده از دست اردوان حلقه مظهر قدرت را دریافت می کند . در این اثر اطراف نقش ها را با قلم سنگتراشی خالی کرده اند . به طوری که نقش ها به صورت برجسته نمایان شده اند و برجستگی مسطحی که بدین ترتیب به دست آمده ، به شکل یک نقش حکاکی شده در آمده است .

از دیگر آثار مهم مربوط به معماری پارت و اشکانی با ید به بناهای زیر اشاره کرد :
کاخ آشور که اولین بنا با پلان چهار ایوانی است و امروزه در خاک عراق قرار دارد.
کاخ نسا ء در عشق آباد و کاخ هترا (الحضر) در شهر هترا در عراق نیز از دیگر آثار هستند.