بررسی معماری ایران باستان و تمدن های این دوره همراه با نکات کنکوری

فصل اول
ایران باستان
پیش از تاریخ

اولین نشانه های هنری در عصر نوسنگی به صورت نقاشی روی دیواره غار در غار های دوشه ، همیان و میر ملاس در ناحیه لرستان دیده می شود .
در تاریخ تمدن ایران عصر مس 3500- 2500ق .م وعصر آهن 1550- 1500 ق .م بوده است . سکونت و آغاز تمدن در ایران ابتدا در غار ها شکل می گیرد که مهم ترین آنها عبارتند از غار کرفتو ، غار قوری قلعه در کرمانشاه و سپس با استقرار در دهکده ها و تپه های باستانی وارد شکل جدیدی از فرهنگ و تمدن این سرزمین می شویم .
تپه های باستانی : تپه شوش ، تپه زاغه در قزوین ، تپه سیلک در کاشان ، تپه چشمه علی در ری ، تپه گیان در نهاوند ، تپه حسنلو در آذربایجان غربی .
باستان شناسانی که در تپه های ایران حفاری و تحقیق کردند : اولین باستان شناس لوفتوس انگلیسی بود ، دیو لافوا و همسرش از فرانسه ، ژاندومو آن ، ژان دوله و در نهایت رمان گیرشمن که کتاب هنر ایران در دو جلد از مهم ترین آثار اوست کاشان را به عنوان اولین مرکز زندگی ایرانیان معرفی کرد (حدود هزاره 5 ق.م) آب چشمه فین باعث ایجاد آبادانی و زندگی دراین منطقه بوده است .
در سیلک فرهنگ پرستش خدایان و گیاهان ( درخت زندگی ) با الهام از اساطیر بین النهرین وجود داشته است . در ابتدا برای تدفین مردگان خود آنها را در کف اتاق به همراه وسایل اولیه زندگی و حتی گاهی همراه همسر و اسب متوفی دفن می کردند . این فرهنگ در قوم سکاها در سیبری و در مصر هم بوده است . درتپه دوم کمی تغییر می بینیم قبرستانها دور از محل زندگی قرار دارد و بعدها مردگان خود را به صورت قرار دادن در خمره و کوزه های بزرگ مانند تابوت دفن می کردند (تصویر1). خانه ها در این منطقه به صورت گلی و چینه ای دیده شده است . و مشخصه مهم هنر این دوران سفالینه های منقوش و متنوع بوده است ، سبک نقوش و ترکیب و تغییر موضوع ها ارزش سمبلیک دارند وبا تشریفات تدفین مردگان مربوط هستند . نقوش هندسی مثلث وجناقی و اشکال حیوانات مانند اسب و بز بر روی سفال های سیلک بسیار دیده می شود .

خوروین محل تمدن دیگری است که در ناحیه ماد مرکزی ، در فاصله 80 کیلو متری مغرب شهر تهران ، در کنار راهی که بین النهرین را به آسیای مرکزی وصل می کنند ، قرار دارد . هنر خوروین از یک طرف دارای همان خصوصیاتی است که تمدن سیلک داشت به این معنی که جنبه ایرانی بودن آن قوی تر بود ، واز طرف دیگر خصوصیات خاصی داشت که به نظر می رسد تاثیر ساکنان غیر ایرانی بوده است . طبق تحقیقات بعمل آمده در گورستان های خوروین اشیاء آهنی بسیار زیادتر از سیلک کشف شده است . سفال خوروین یک رنگ است مثلا سیاه یا خاکستری مایل به سیاه و گاهی قرمز و از سفال سیلک تقلید شده است . نمونه اصلی سفال خوروین ظرف نوک درازی شبیه به پرنده است که در مراسم تدفین جهت ریختن مایع متبرک به گوش و دهان و چشم مرده به کار می رفته است .دراین ظرف از نوع ظرفی که به زبان یونانی کرنوس نامیده می شود فقط یک نمونه دیده شده ، این ظرف به صورت استوانه مدور توخالی است . و روی یک قسمت آن ظرف کوچکی است که از دهانه حلقه استوانه ای پایه را از مایع پر می کند .و روی قسمت دیگر ظرف مرغی است که در محل نوک آن سوراخی است که مایع از آن بیرون می آید .
از تمدن های کهن باید به هنر لرستان ، املش و حسنلو نیز اشاره کرد .
در هنر لرستان مجسمه های کوچک برنزی جلب توجه می کند که مظهر خدایان اسطوره ای هستند و به شکل نمادین ساخته شده اند .سنجاق هایی که یک سر آن نقش سر انسان است ، کمربند ها و دستبند های برنزی با کنده کاری نمونه های بسیاری در لرستان کشف شده است .
تمدن مهم دیگری که باید به آن اشاره شود تمدن حسنلو مربوط به هزاره اول ق . م در ناحیه آذربایجان غربی نزدیک ارومیه است . بلندی تپه 20 متر و برفراز آن آثار سده های 8 – 9 ق . م مربوط به اقوام مانایی دیده می شود . در این مکان برای اولین بار به ساختمان نظامی به صورت قلعه و دژ برمی خوریم که در درون آن دالان های ستوندار و جرزدار و تزیینات دیواری دیده می شود .
همراه با ا بزار جنگی یافته شده در این منطقه مهم ترین اثر به دست آمده جام طلای حسنلو است که به وسیله رابرت امریکایی در سال 1347 کشف شد . بر روی این جام صحنه های متنوعی حکاکی شده است و طبق نظر خانم ادیت پورادا ( باستان شناس ) موتیف ها و نقوش اساطیری این جام متعلق به اقوام هوری ها ومیتانی ها می باشد .
اولین پایتخت در ایران ، انزان در شوش و متعلق به ایلامی ها است . قرن 3 و 4 ق . م ایلامی ها دارای خطی بودند به نام پروتوئیلا م که به خط میخی وتصویری است که این خط بر روی دیواره های زیگورات چغازنبیل دیده می شود . مصالح زیگورات چغازنبیل از آجر است که روی لبه های آجر خط ایلامی نوشته شده است .
در این منطقه مجسمه گاو سفالین که بر روی قسمت هایی از آن لعاب و رنگ دیده می شود یافت شده است .

تمدن عیلام

از 3200 سال قبل از میلاد ، تمدنی در ایران بوجود آمد که آن را عیلام آغازین نام نهادند و منشأ این تمدن از بین النهرین بود . از این زمان بشر زندگی کوچ نشینی و غار نشینی را رها کرده و با روی آوردن به کشاورزی ، یکجانشین شده و از این زمان به تشکیل دولت شهرها و اجتماعات بشری اقدام نموده است .
تمدن عیلام بخش غربی و تمام نواحی جنوب فلات ایران را دربر گرفته است و به واسطه این تمدن شهر های متعددی در این عرصه پدید آمد . این شهر ها توسط حکومتی داخلی اداره می شدند اما همه آنها تحت لوای یک حکومت مرکزی به مرکزیت خوزستان قرار داشتند .
از مهمترین مناطق متعلق به عیلامی ها می توان از شوش ، هفت تپه و چغازنبیل نام برد .
مهمترین بنای بجامانده از این تمدن زیگورات چغازنبیل است .( تصویر 2) چغا به معنی تپه و زنبیل به معنی ظرف های ساخته شده از الیاف می باشد. ابعاد زیگورات چغازنبیل 100×100 متر و دارای 50 متر ارتفاع می باشد . این زیگورات دارای پنج طبقه می باشد که امروزه تنها 2 طبقه و نیمی از آن پابرجاست . بر روی آجرهای بکار رفته در نما ، خطوطی به صورت میخی که همان خط عیلامی است ، حکاکی شده است . از دیگر خصوصیات چغازنبیل این است که قدیمی ترین طاق قوسی شکل ایران در این بنا و در سقف پله های آن وجود دارد.

نکات مهم بخش ماقبل تاریخ در ایران

• در تپه سیلک ، تپه شمالی کوچکتر و قدیمی تر از تپه جنوبی است . آثار معماری در تپه شمالی ابتدایی و اولیه می باشد و از خشت خام در آن استفاده شده است .
• تپه جنوبی دارای اطاق های کوچک با راهروهای مختلف است . در لایه های بالاتر سطح تپه ، خانه ها بزرگتر شده و در آن ها اجاق و تنور به چشم می خورد .
• تپه سیلک به جهت وسعت زیاد دارای برج و بارو نیز بوده است .
• جایگاه دیده بانی را برج ، و به دیوار عریض و محکمی که در اطراف شهر ایجاد می کرده اند « بارو » می گفتند .
• قدمت زیگورات چغازنبیل به 3500 سال می رسد . .
• عصر فلز با مس در ایران : 4000 ق . م – ابزار مفرغی : 3000 ق . م استعمال آهن : پایان هزاره دوم ق . م 2000 ق . م
• زیگورات جغازنبیل در نزدیکی شوش قرار دارد .
• ابعاد بنای زیگورات چغازنبیل برابر100 در 100 متر است .
• ارتفاع بنای زیگورات چغازنبیل 50 متر است .
• قدیمی ترین طاق قوسی شکل ایران در زیگورات چغازنبیل است .
• بر روی آجر های نمای زیگورات چغازنبیل ، خطوطی به شکل خط میخی حک شده است .
• مهم ترین ویژگی تپه سیلک ، کشف الواح عیلامی است .
• قدیمی ترین پلی که امروزه ایجاد آن را به اوراتوها نسبت می دهند ، پل روی رود ارس در شمال غربی کشور است .
• در سفالینه های کشف شده از « سیلک کاشان » عمدتا نقوشی از ترکیب نقوش هندسی را می توان مشاهده نمود .
• زیگورات چغازنبیل به دست ایلامیان ساخته شد
• براساس مطالعات گریشمن ( فرانسوی ) اولین مکانی که ساکنان فلات ایران در آن خانه ساختند ، تپه سیلک در کاشان است .
• پل والرین ترکیبی از سد و یک پل به ارتفاع 2 متر می باشد .