تعریف فضاهای کتابخانه

شناخت فضاها به طور مجزا و سپس شناخت روابط بین فضاها در کتابخانه از اهداف مهم این بخش می باشد که در پی آن به تحلیل و دسته بندی فضاها پرداخته می شود که ماحصل این بررسی در قالب جداول فضاهای مورد نیاز کتابخانه ارائه می گردد.

تقسیم و تخصیص فضاهای مختلف کتابخانه

در این بخش بیشتر سعی شده است که به شناخت پایه های فضایی کتابخانه، از بعد فضای تجربه شده در کتابخانه ها که در طول سالیان متمادی مورد استفاده قرار گرفته است؛ پرداخته شود. در این راستا به تعریف فضاها بعنوان ظرف فعالیت های کتابخانه اشاره شده و با بررسی جزئیات عملکردی در هر یک از این فضاها و رسم دیاگرام های داخلی آن ها، سعی در ایجاد درک کامل تر از نیازهای عملکردی هر فضا شده است.

مخزن

مخزن، محل نگهداری کتاب ها در کتابخانه است. هدف از کار مخزن در کتابخانه، دادن خدمات مناسب و کامل به مراجعه کنندگان می باشد.
مخازن کتاب باید دارای کیفیات خاص فیزیکی باشند که در زیر به برخی از آن ها اشاره شده است:
– نور: در مخازن بسته 100 لوکس روشنایی کافی است ولی در مخازن باز به دلیل وجود بخش مطالعه کتاب در جوار قفسه ها، نور یکنواخت تا حد 500 الی 600 لوکس مورد نیاز است.
حرارت: درجه حرارت مناسب برای مخازن بسته 18 تا 20 درجه و برای مخازن باز 20 تا 24 درجه سانتیگراد می باشد.
رطوبت: در مخازن بسته باید در حدود 45 % باشد.

توسعه و انعطاف پذیری مخزن

محل مخزن در درجه اول اهمیت قرار دارد. زیرا باید علاوه بر قابلیت استفاده در زمان حال، رشد مجموعه در آینده و امکان توسعه را نیز در نظر گرفت. به طور مثال، در تعدادی از کتابخانه ها، جهت آینده نگری و امکان گسترش عمودی مخزن، سقف مخزن را بلند در نظر گرفته اند و آن را بر ستون های استوار تکیه داده اند تا در صورت لزوم بتوانند در آینده با زدن یک سقف دیگر گسترش عمودی مخزن را تضمین کند.
به نظر می رسد سیستمی که بر طبق آن مخزن کتاب در میان چند سالن مطالعه قرار گرفته باشد، دارای انعطاف و گسترش پذیری بیشتری نسبت به سایر سیستم ها است.

نشریات و مجلات و روزنامه ها

پس از جنگ جهانی دوم، حجم انتشارات علمی تخصصی به میزان وسیع افزایش یافت. این افزایش مستمر، پدیده ای به نام انفجار اطلاعات را پدید آورد.
دوک دوسولاپرایس در ارائه جدولی نشان می دهد که جمعیت جهان هر پنجاه سال دو برابر می شود حال آنکه درصد محققان جدید نسبت به هر 1000 نفر در هر 20 سال و تعداد مجلات علمی هر 15 سال دو برابر می شود.
کتابخانه عمومی به روزنامه ها و نشریات ادواری نیاز فراوان دارد زیرا مراجعه کنندگان این کتابخانه ها مردمی هستند که می خواهند از وقایع و اتفاقات روزانه و مسائل اجتماعی روز با خبر شوند.
روزنامه های نگهداری شده در آرشیو باید در مخازن بسته نگهداری شوند. ولی نشریات و مجلات باید به صورت تک شماره در معرض دید باشند و مجلات شماره های گذشته در مخازن باز در دسترس مراجعه کنندگان قرار گیرند. در ضمن؛ کیفیت فضایی این بخش باید همانند بخش مطالعه کتاب باشد.

آرشیو نقشه و پوستر

همانطور که مشخص است در این واحد نقشه ها و پوسترها نگهداری می شوند و برای مطالعه در اختیار مراجعین قرار می گیرند.
محل مطالعه نقشه علاوه بر نور مناسب به میزهای به ابعاد 1*5/1 برای هر نفر نیاز دارد. محلی نیز برای قرارگیری برگه دان فهرست نام نقشه ها برای دسترسی آسان به نقشه ها مورد نیاز است.

سمعی و بصری

این بخش می تواند به عنوان فضای خاص جهت استفاده مراجعین از کاست ها، نوارهای آموزشی ویدئویی و صوتی و تصویری در زمینه های مختلف هنری و فنی مورد استفاده قرار گیرد.

کیفیت فضایی این بخش باید به شرح زیر باشد:

– رطوبت نسبی بین 30 % تا 50 % بسته به شرایط استفاده.
– استاندارد میزان صوت: در فضای گوش دادن به نوار و تماشای فیلم، 35 تا 40 دسیبل می باشد.
– مضمن اینکه عایق سازی صوتی پانل ها برای عدم مزاحمت فضاهای مجاور الزامی است.

مرکز کامپیوتر

همانگونه که ذکر شد، کتابخانه امروزی تلفیقی از یک کتابخانه سنتی و نگهدارنده موضوعات چاپی و کتابخانه به اصطلاح نهائی و دارای محیط الکترونیک شامل مرکز کامپیوتر و بخش اطلاعات الکترونیک می باشد.
بخشی از کتابخانه که اختصاص به متون چاپی دارد، همانند گذشته کار می کند البته با تغییراتی در سیستم فهرست کتب که می تواند به صورت الکترونیک عمل کند. در واقع سیستم سنتی در قالب الکترونیک به حیات خود ادامه می دهد.

طرح مرکز کامپیوتر:

فضای مطالعه شامل مطالعه انفرادی و گروهی در نظر گرفته می شود. کابین های مطالعه انفرادی عموماً از طریق کابل به شبکه متصل خواهد شد، همچنین در بخش فضای استراحت و مطالعه هم پریزهایی جهت اتصال به شبکه در نظر گرفته شده است.
در کنار مخزن باز فضایی به عنوان اطلاعات جهت راهنمایی و کمک به اعضا برای جستجوی صحیح فهرست کتاب و انتخاب موضوع بوسیله رایانه در نظر گرفته می شود.

کتابخانه کودکان

چهار نیاز اصلی در کتابخانه کودکان:
1- محلی برای امانت کتاب، نگهداری کتاب و سایر رسانه ها.
2- محل رسانه های مرجع، فضای مطالعه و فضایی برای انجام تکالیف مدرسه.
3- محلی برای استفاده از رسانه های دیداری و شنیداری به صورت انفرادی.
4- محلی برای فعالیت هایی که کتابخانه بر آن نظارت دارد؛ مثل قصه گویی، نمایش فیلم، سخنرانی ها و همایش ها.
معمولاً می توان سه بخش اول را در بخش کودکان گرد آورد. بخش کودکان بویژه در کتابخانه های بزرگ، خود فضایی متمایز از یک سالن همگانی و باز خواهد بود. ولی در کتابخانه های کوچکتر می تواند در مقیاس های کوچکتر نیز ظاهر شود. میزان مراجعه به کتابخانه کودکان در ساعات بخصوص به اوج خود می رسد مانند ساعات پس از تعطیلی مدارس و همچنین در هنگام بازدید محصلین یک مدرسه از کتابخانه. نکته مورد اهمیت دیگر این است که ورودی کودکان نباید از ورودی بزرگسالان مجزا باشد و در داخل کتابخانه هم باید امکان ارتباط بین کودکان و والدینشان وجود داشته باشد.

خدمات مراجعه کنندگان

قرائت خانه ها:
اصلی ترین فضای کتابخانه در رابطه با مراجعه کنندگان می باشد، که به نوعی مقصد اکثریت کسانی است که به کتابخانه مراجعه می نمایند. قرائت خانه ها بر حسب نوع مراجعه کنندگان به گونه های زیر تقسیم می شوند.
الف) قرائت خانه های آزاد: که جهت مطالعه افرادی است که قصد اخذ منابع کتاب از کتابخانه را ندارند و تنها جهت استفاده از فضای کتابخانه به آنجا مراجعه می کنند. مانند دانش آموزان که برای مطالعه کتب درسی خود به کتابخانه مراجعه می کنند.
ب) قرائت خانه های کتابخانه عمومی: که جهت استفاده عموم و بهره بردن از مخازن بسته کتاب تعبیه شده اند.
ج) قرائت خانه های تخصصی: در مجاورت مخازن باز و جهت استفاده محققین در نظر گرفته می شود.

خدمات عمومی مراجعه کنندگان

مراجعه کنندگان به کتابخانه جهت امکان استفاده از کتابخانه نیازمند خدماتی هستند که این خدمات باید توسط کتابخانه درا ختیار آن ها قرار گیرد که از جمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- پذیرش و ثبت نام
2- صدور کارت
3- ارایه فهرستگان از کتب موجود
4- فضایی جهت امانت وسایل همراه
5- سرویس های بهداشتی
6- تلفن همگانی
و …

استراحت کارکنان

این فضا بسته به تعداد کارمندان کتابخانه می تواند تعاریف مختلفی داشته باشد. اما به هر صورت باید بتواند نیاز کارمندان به استراحت و سایر کارهای مربوط به کارمندان را پاسخ و باشد.

امکانات تفریحی و سرگرمی برای مراجعین

مراجعینی که ساعتی از وقت خود را در کتابخانه می گذرانند، برای رفع خستگی و تنوع به کافی شاپ و یا بوفه کتابخانه می روند. این فضا به علت تردد بسیار، بهتر است جدای از ساختمان کتابخانه و در جوار فضاهای پر رفت و آمد طراحی شود.

فضاهای گردهمایی و سخنرانی

کتابخانه ها از هر نوع که باشند برای گردهمایی اداری، سخنرانی و انواع فعالیت های اجتماعی به اتاق و سالن های مجهز نیاز دارند. با اینکه این فعالیت ها غالباً در پایان ساعات اداری و اکثراً در پایان روز انجام می گیرد، ولی بهتر است راه ورود به سالن منفک از ورودی ساختمان کتابخانه در نظر گرفته شود.

نمایشگاه

هر کتابخانه عمومی برای پیشبرد اهداف فرهنگی، آموزشی و اطلاعاتی خود، باید علاوه بر نمایشگاه کتاب، نمایشگاه های انواع گوناگون رسانه ای مصور را ترتیب دهد. بهتر است برای این کار از فضای کلی کتابخانه استفاده شود؛ هرچند که گاه اشکالات نور، رطوبت و امنیت ممکن است کیفیت رسانه های مورد نمایش را محدود کند. در صورت ادغام فضای نمایشگاه با فضای کلی کتابخانه، باید ده درصد به این فضا اضافه گردد.

بخش اداری

از آنجا که بخش ویژه ای جهت کنترل بخش های مختلف کتابخانه عمومی و ایجاد ارتباط بین آن ها در جهت اهداف عالی ارتقای فرهنگی جامعه مورد نیاز است، لذا این هماهنگی ها در بخش اداری صورت ادغام فضای نمایشگاه با فضای کلی کتابخانه، باید ده درصد به این فضا اضافه گردد.

بخش اداری

از آنجا که بخش ویژه ای جهت کنترل بخش های مختلف کتابخانه عمومی و ایجاد ارتباط بین آن ها در جهت اهداف عالی ارتقای فرهنگی مورد نیاز است، لذا این هماهنگی ها در بخش اداری صورت می پذیرد.

روابط فضایی در کتابخانه

دیاگرام اولیه ارتباطی کتابخانه را می توان به شکل زیر نمایش داد.