بناهای تاریخیپروژه های درسیمعماری اسلامی
دانلود پاوررپوینت بررسی نمونه موردی کاورانسراهای ایران
تعریف کاروانسرا:
کاروانسراها، مهمانخانه های بین راهی کشور ایران در طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از دو هزار و پانصد سال قبل می رسد. در مسیر راه های مهم بین شهری، کاروانسرا ها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می توانسته طی کند، ساخته می شده است.
به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهر ها و آبادی ها از یکدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجود این ایستگاه ها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیرممکن بوده است.
از آنجایی که در دوره پیش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهی هخامنشی، وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراطوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمین داشته، مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه های امن و کاروانسرا های خوب در ایران خبر می دهند.
هرودت در مورد راه های امپراطوری هخامنشی می نویسد: «واحد مقیاس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه؛ در این منازل مهمان خانه های خوب بر پا گردیده.
در دوره حکومت اشکانی و ساسانی نیز وجود راه های امن و کاروانسرا های مناسب امری ضروری برای اداره کشور پهناور ایران در این دوره تاریخی بوده است.
خصوصاً از آنجایی که ایران در مسیر تجارت بین المللی بین خاور دور از یک سو و سواحل مدیترانه و اروپا از طرف دیگر قرار داشته و بخش عمده ای از مسیر تجاری جاده ابریشم از سرحدات شمالی ایران می گذشته، تامین امنیت و رفاه بازرگانان در این مسیر طولانی که منبع درآمد مهمی برای دولت بوده، امری لازم و ضروری بوده است.
از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است، ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسرا های بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است.
از قدیمی ترین کاروانسرا های ایران می توان از کاروانسرای دروازه گچ نام برد. پایه ها و بخشی از دیوار های این کاروانسرا که با سنگ و آهک ساخته شده هنوز باقی است. این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالان در اطراف حیاط است.
معرفی کاروانسرای قلعه خرگوشی جاده یزد – اصفهان
در بیابان های یزد، کاروانسرای سنگی زیبایی قرار دارد که از روزگار صفویان تا به حال، پا برجا مانده است. کاروانسرای شگفت انگیزی به نام قلعه خرگوشی که بنای استوار و سنگی اش را باید در نزدیکی باتلاق گاوخونی ببینید. جایی در میانه جاده قدیمی یزد- اصفهان که تا شهر عقدا حدود شصت کیلومتر فاصله دارد.
کاروانسرای قلعه خرگوشی یکی از مهم ترین کاروانسراهای دوره صفوی است که بنای آن را به زمان حکومت شاهعباس صفوی نسبت می دهند. در واقع، قلعه خرگوشی یکی از همان 999 کاروانسرایی است که به دستور شاهعباس در مسیرهای اصلی آن زمان ساخته شده است.
تمام این بنای 80×80 متر از سنگ گرانیت و آجر ساخته شده است. حتی صفه ها، حجره هاه و اصطبل بنا هم سنگی هستند و این شاید مهم ترین دلیل استوار ماندن قلعه خرگوشی تا امروز باشد. در بیابان های این منطقه، معادن گرانیت زیادی وجود دارد و کارگران عصر صفوی، وقتی کاروانسرای قلعه خرگوشی را می ساختند از گرانیت های کوههای اطراف استفاده کردند.
این کاروانسرا کاملا داخل طبیعت بکر و وسط کویر قرار گرفته و میتوان از آن به عنوان یک رصدگاه بسیار زیبا و مناسب استفاده کرد.نزدیکترین آبادی تا این کاروانسرا در فاصله 7 کیلومتری است که یک روستای تک خانواره است.
از دور این کاروانسرا منظرهای بسیار زیبا دارد. داخل آن اتاقکهای سنگی وجود دارد که محل اتراق مسافرین بوده در ضمن محلی هم برای نگهداری حیوانات وجود دارد.
شاید جالب ترین تزئین بنا که در نگاه اول نظرتان را جلب می کند، کتیبه ای است که بر سر در ورودی نصب شده و روی آن به خط “علی رضا عباسی” خطاط معروف عصر “شاه عباس” نوشته شده است. این کتیبه، روی پانزده قطعه سنگ سبز رنگ به طول هشت متر و عرض شصت سانتیمتر و در سه ضلع مدخل نصب شده است.
کاروانسرای قصربهرام جاده گرمسار – ورامین
کاروانسرای قصر بهرام در ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاده سنگی قدیمی و کاروانروی کویری اصفهان ـ کاشان ـ گرمسار قرار دارد.
این جاده در طول مسیر خود از کنار کاروانسرای عینالرشید میگذرد و به جاده سنگفرش نیز معروف است.
کاروانسرای عینالرشید در ۴ کیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام واقع شده است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام یکی از جاذبههای تاریخی این منطقه است.
این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شبــــاهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است، به گفته برخی از کارشناسان برخلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی در مواقع شکار و سفرهای شاهانه بوده است.
پس از مسجد جامع ورامین که الگوى کاملى از مساجد چهار ایوانى بنا شده در قرن هشتم هجرى است روستاى قلعه بلند قرار دارد.
وجه تسمیه قلعه بلند به دلیل وجود یک قلعه تاریخى مربوط به قبل از اسلام در این روستاست که فقط بخشى از آن باقى مانده است.
در شمال این روستا قلعهاى معروف به کاظم آباد وجود دارد که با خشت و گل بنا شده و به عنوان یک مجموعه دامپرورى و کشاورزى در دوره قاجار و پهلوى اول مورد بهرهبردارى بوده است. این قلعه که پلان مربع مستطیل دارد داراى ۴ برج در چهارگوشه خود است و تنها ورودى آن در ضلع شرقى قرار دارد؛ وجود حمام عمومى در مجاور بخش مسکونى نشان از اهمیت این قلعه دارد. این مجموعه یکى از معدود سکونتگاههاى زیستى و فعالیتى بر مبناى مناسبات خان محور است که به عنوان نمونهاى نسبتاً سالم قابل بازسازى و بهرهبردارى با اهداف گردشگرى است.
بعد از تماشاى این قلعه و پس از عبور از سیاه کوه و پشت سر گذاردن پیچ و خمهاى مسیر، قصر بهرام در میانه تپه ماهورهایى پراکنده در دامنه کوه، خودنمایى مىکند و بالاخره قصر پیدا مىشود. این کاروانسرا که نام عجیب ولى با مسماى قصر بهرام را بر آن نهادهاند با سنگهاى سفید مایل به کرم رنگ پوشیده شده است.
برجهاى چند وجهى تعبیه شده در گوشههاى بنا و همچنین سردر ورودى آن که به سمت شمال باز شده و به شکلى استادانه با سنگ تراش خورده نماسازى شده است. حیاط مرکزى، حجرات در اطراف و اصطبلها در پشت آن همان پلان قالب کاروانسراهاى ایران است که البته در این کاروانسرا از ایوان جنوبى نیز به عنوان ورودى به منظور امکان دسترسى سریع به کوه استفاده مىشده است که از ویژگىهاى این بنا به شمار مىرود.
اهمیت این بنا علاوه بر استفاده از سنگ در نماى بنا ـ تنها مورد باقى مانده از دوره صفوى که به این روش سطوح داخل و بیرون آن نماسازى شده است و به این دلیل منحصربه فرد است ـ آفریدن امکانات رفاهى در کناره کویر سوزان است که کاروانسرا را به قصر شبیه مىسازد.
بناى قصر بهرام که به بهرام گور ساسانى اشاره دارد داراى ویژگىهاى خاصى است که این بنا را از سایر کاروانسراهاى دوره صفوى متمایز ساخته است.
مهمترین ویژگى این بنا، هدایت آب از دوردست و آوردن آن به درون کاروانسرا و ساختن شگفتانگیزترین کولر آبى جهان براى استراحت پادشاه پرتلاش ایران زمین است که در دوره او معمارى ایران به اوج افتخارات و شکوه خود بازگشت.
کاروانسرای افضل در شوشتر:
این بنا در شهر شوشتر و در ضلع غربی خیابان طالقانی–کوچه سنگ فرش، واقع است. این کاروانسرا در دوره قاجاریه ساخته شده است. در گذشته مرکز توزیع غله بوده است.
این کاروانسرا به سبک معماری سنتی بصورت دوره ساز بنا شده و شامل یک طبقه یا شبستان (زیر زمین) میباشد. مساحت کل بنا 1000 متر مربع و بخش آجری نوساز در ضلع جنوبی 350 متر است.
کاروانسرای افضل یکی از سالمترین کاروانسراهای شوشتر بوده و تا حد زیادی از دخل و تصرفات مصون مانده است. این بنا با شماره 7940 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و دارای مالکیت خصوصی است.
اهمیت معماری کاروانسرای افضل:
اهمیت اصلی این بنا در معماری و به نوعی می توان گفت در شهرسازی این است که اولین کاروانسرایی به حساب می آید که در داخل شهر بنا شده به نوعی دیگر می توان آن را به عنوان اولین مهمانسرا و یا هتل در شهرسازی ایران به شمار آورد.
کاروانسرای مادرشاه اصفهان:
سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.
ازنظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشیکاری، گنبد مدرسه چهارباغ بعد از مسجد شیخ لطف الله قرار دارد ولی در نظر استادان بزرگ این فن، در مجلّل این بنا که با طلا و نقره تزئین شده از لحاظ زرگری، طلاکاری، طراحی و قلمزنی، شاهکاری از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد.
مدرسه چهار باغ از لحاظ کاشیکاری هم دارای اهمیت است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی را در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشیکاری اصفهان میباشد.
محراب و منبر یکپارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشیکاری بینظیر مدخل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبهها و پنجرههای چوبی آلتبُری شده از قسمتهای بسیار جالب و تماشایی این بنای نفیس تاریخی است. درختان چنار کهنسال و جوی آبی که در آن جریان دارد، بر زیبائی تزئینات نفیس کاشیکاری این بنای تاریخی افزوده و این مکان را بسیار فرحبخش و روحنواز کرده است
هیچ کتیبهای برای تعیین قدمت در بنا وجود ندارد. سیرو بنا را به شاه عباس دوم و یا شاه سلیمان اول صفوی نسبت داده است.
اکثر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی میدانند که به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم.
وجه تسمیهء بنا نیز به همین دلیل است.در این بنا خصوصیات و پیشرفتهایی دیده میشود که نشاندهندهء انتساب آن به اواخر دوره صفویست.
سیر تحولات:
با شکوفایی اقتصاد ایران در عصر صفوی ، ساختن بناهای عظیم و سودمند چون بازار، مدرسه، پل، سد، آب انبار، مسجد و برج کبوتر رواج یافت اما شاخص ترین بناهای آن دوره مجموعه کاروانسراهاست.
مهمانسرای عباسی اصفهان با ۳۲۰ سال قدمت تاریخی، در سال های حکومت آخرین پادشاه صفوی شاه سلطان حسین ساخته شد.
شاه سلطان حسین این مجموعه را به مادرش پیشکش کرد از این رو به کاروانسرای مادرشاه مشهور شد. مادر شاه سلطان حسین هم کاروانسرا را وقف مدرسه چهارباغ کرد که عواید آن برای نگهداری از مدرسه و معاش طلاب استفاده شود.
از کاروانسراها علاوه بر اقامت کاروانیان و بازرگانان به عنوان فضایی برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی هم استفاده می شد. سادگی و در عین حال زیبایی کاروانسرای مادرشاه با فضایی دلگشا و آرام، شکوه و زیبایی میدان نقش جهان را به یاد می آورد.
هم اکنون مهمانسرای عباسی اصفهان به لحاظ پیشینه تاریخی سیصد ساله و ویژگی کاربردی و نیز آثار هنری ارزشمندی در قالب هنرهای اسلامی و ایرانی به عنوان یک موزه گرانبها و کهن ترین هتل دنیا شهرت دارد.
ارزش های معماری:
این کاروانسرا در دو طبقه و صحن وسیع ساخته شده که از میان آن نهر فرشادی می گذرد و هنوز وضع بنا استحکام و فضای آن هر بیننده ای را حیران می کند. پس از حمله افغان ها به اصفهان در سال ۱۱۳۴ هجری قمری و انقراض دولت صفوی این کاروانسرا آسیب زیادی دید ولی در زمان ظل السلطان حاکم وقت قاجار در اصفهان، این بنا بازسازی و برای استقرار سواره نظام سربازان وی از آن استفاده شد.
این فایل دارای 77 اسلاید به صورت پاورپوینت میباشد.
دانلود مستقیم از سایت معماری بنا: