از دیرباز و در تمدنهای قدیم حمام مکانی برای نظافت و پاکی بود و با زندگی دینی پیوند داشت، اما با آمدن اسلام و اهتمام آن به نظافت، حمام جایگاه خاصی یافت که به معماری آن بسیار توجه می شد به طوری که حمام به عنوان هسته اصلی شهرهای اسلامی با تاریخ تمدن اسلامی و ترویج معماری اسلامی ارتباطی عمیق دارد.
حمام به معنای محلی برای شستشو پیش از اسلام نیز در تمدنهای قدیم میان یونانیها، فارسها، رومیها، هندیها و چینیها وجود داشت که آنها از حوضچه های آب به منظور نظافت و پیشگیری از بیماری استفاده می کردند.
رومیها نیز حمامهایی داشتند که در کنار آن سالنهایی برای بازی و سخنرانی و حتی کتابخانه وجود داشت که از مشهورترین آنها می توان به حمام امپراطوری کرکلا اشاره کرد که حدود سال 217 میلادی ساخته شد. پس از اسلام و با توجه به تأکید اسلام به امر نظافت حمامها رنگ دیگر به خود گرفتند و به عنوان مکانی برای پاکیزگی با انواع تزئینات و معماری اسلامی جلوه ای خاص یافتند.
تاریخچه حمام در ایران:
شست‌وشوی بدن و حمام کردن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده. در تمام ادیان پیش از اسلام- از مهرپرستان گرفته تا زرتشتی‌ها-غسل کردن یکی از شرط‌های شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه‌هایی از حمام پیدا می‌کنند بلکه باستان‌شناس‌ها، بعد از کلی جست‌وجو به این نتیجه رسیدند که ساخت حمامهای عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.
غسل کردن چه به صورت واجب و چه به صورت مستحب، به مناسبت‌های مختلف به مسلمان‌ها سفارش شده، به همین خاطر بعد از اسلام، شاهان ایرانی و البته آدم‌های خیر، شهرهای ایرانی را پر کردند از حمامهای عمومی تا جایی که در شهری مثل اصفهان فقط در عهد صفوی 272 حمام عمومی ساخته شد
یک فضای گنبدی شکل نیمه تاریک پر از بخار به علاوه داستانی که توی آن، اولین حمام را جن‌ها برای حضرت سلیمان می‌سازند، زهره خیلی‌ها را آب می‌کرد و خیلی‌ها بودند که از ترس اجنه پا به حمام نمی‌گذاشتند. نمونه‌اش همین مظفرالدین‌شاه، پنجمین شاه قدرت قاجار خودمان که هر وقت هوس حمام رفتن و آب تنی به سرش می‌زد، امیر بهادر وزیر جنگش را به حمام می‌فرستاد تا آنجا را از وجود اجنه پاک کند
آداب و رسوم حمام های عمومی در ایران :
سابقاً در همه جای ایران حمام عمومی وجود داشت و اهالی محل اقلاً هفته ای یک بار به منظور نظافت به حمام می رفتند. با این تفاوت که مردان قبل از طلوع آفتاب تا ساعت هشت صبح حمام می گرفتند و از آن ساعت تا ظهر و حتی چند ساعت بعد از ظهر حمام در اختیار زنان بود. امروز هم حمام عمومی در غالب نقاط ایران وجود دارد، منتها فرقش با حمامهای قدیم این است که در حمامهای قدیم از خزینه استفاده می شد؛ ولی در حمامهای عمومی جدید دوشهای متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود گرفته است. در حمامهای عمومی خزینه دار که امروزه در ایران کمتر وجود دارد سنن و آدابی را از قدیم رعایت می کردند که بعضاً جنبه ضرب المثل پیدا کرده است.
یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد خزینه حمام می‌شد به افرادی که شست و شو می‌کردند سلام می‌کرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده ، کمی از آب خزینه بر‌می‌داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف می‌کرد ، برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه ، به همه از آب مفت و مجانی تعارف می‌کرد و مخصوصاً نسبت به افراد بیگانه بیشتر اظهار علاقه و محبت می‌کرد زیرا آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند
طاس آب گرم بر سر و بدن آنها بریزند و بدین‌وسیله عرض خلوص و ادب کنندسنت دیگر این بود که هر کس وارد حمام می‌شد ، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته ، مشغول کیسه‌کشی و صابون‌زدن بودند ، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر‌می‌داشت و بر سر آن بزرگتر می‌ریخت ؛ البته این عمل به تعداد افراد بزرگ و قابل احترام که در صحن حمام نشسته بودند تکرار می‌شد و تازه وارد وظیفه خود می‌دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تأخر آب گرم بریزد . بسا اتفاق می‌افتاد که یک یا چند نفر از آن اشخاص مورد احترام در حال کیسه کشیدن و یا صابون زدن بودند و احتیاجی نبود که آب گرم به سر و بدن آنها ریخته شود ، با این حال این عوامل مانع از ادای احترام نمیشد و کوچکترها به محض ورود به صحن حمام خود را موظف می‌دانستند.
معماری حمام:
حمام ها باید در جایی در مسیر آب روان ساخته می شدند و نیز خروجی فاضلاب آنها بایددر نظر گرفته می شد. در حمام ها مسیر دسترسی به بنای اصلی حمام با طراحی های جالبی صورت می گرفت.حمامهای قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایینتر بود؛ چون اگر غیر از این می بود آب به خزانه سوار نمیشد.فضاهای تشکیل دهنده حمام عبارتند از
ورودی: بخشی از بنا که بیرون بنا را به داخل آن مرتبط می کند.
هشتی: فضای مکث سرپوشیده در ورودی، که معمولا بلافاصله بعد از سردر و مدخل قرار می گیرد و قاعده ی آن ممکن است به شکل های مختلف باشد.
سربینه: محل رخت کندن و استراحت و گفتگو در حمام، که پس از مدخل و پیش از گرم خانه قرار می گیرد.
میان در: فضایی بین سربینه و گرم خانه حمام، که آن دو را از هم جدا می کند و از تبادل حرارت بین آن ها می کاهد.
نورگیر: روزنی که مدخل نور باشد.
گرم خانه:
1- شبستان زمستانی
2- در حمام، محل اصلی استحمام و جای مشت مال، که خزینه از ملحقات آن است.
خزینه: در حمام، اتاقی کوچک برای شست و شو، در کنار گرم خانه و بر روی گلخن، که در آن تا نیمه آب می ریزند. بعضی از حمام ها، علاوه بر خزینه ی آب گرم، خزینه ی آب و لرم یا آب سرد دارد.
خلوت گرم خانه: در حمام، فضایی در جوار گرم خانه که مخصوص استحمام خواص و بزرگان بوده است.
1-)ورودی :
سردر حمام ها معمولاً با آجر کاری ، کاشی کاری و یا نقاشی روی گچ تزئین می شد. پس از پیش خوان نخست فضای ورودی در ارتباط مستقیم با خارج قرار می گرفت، سپس به وسیله راهرویی، باریک و پیچ دار که مانع از هدررفتن دمای داخل حمام بود به یک دهلیز و از آنجا به بنیه یا سربینه حمام می رسید.
حتی اگر لای آن 2 لنگه در چوبی باز بود، باز هم نمی‌توانستید حدس بزنید آن پشت چه خبر است. وقتی سر در حمامهای قدیمی با مجموعه زیبای پشتشان مقایسه می‌شوند، کوچک و جمع‌وجور به نظر می‌رسند. پشت این سردر یک هشتی قرار دارد، از آنجا هم یک راهرو پیچ و خم‌دار تا سربینه راه است. راهروی پیچ و خم‌دار نمی‌گذارد داخل حمام از بیرون دیده شود و از خارج شدن هوای گرم هم جلوگیری می‌کند
باغ و حمام فین کاشان:
بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن 7000هزارساله شهر قدیمی سیلک پیوند دیرینه خورده است که تمدن سیلک پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشانی دارد که در بالای باغ جاری است، وبه چشمه سلیمانیه معروف است
مجموعه باغ فین حدود 2500 مترمربع مساحت دارد که در بدو ورود به این مجموعه با ساختمان رفیع سردرب ورودی برخورد می کنیم.این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است.این بنا دارای دو طبقه است که طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاقهای جانبی، و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع و زیبایی است که چشم انداز خوبی بر اطراف دارد.در اطراف باغ از جمله در طرفین سردرب، دیواری به ارتفاع 6-5 متر وهفت برج دیده می شود.
درقسمت جنوبی باغ ، دو حمام وجود دارد که به حمام کوچک وبزرگ معروف است، حمام کوچک از آثار دوره صفویه وهمراه با بنای اولیه باغ فین ساخته شده است.حمام بزرگ در دوران قاجاریه به وسیله فتحعلی شاه ساخته شده است.حمام بزرگ مخصوص امرا وحمام کوچک اختصاص به استفاده خدام داشته است.در هریک از حمامها قسمتهایی شامل ورودی، گرمخانه، آبنما،خزینه، محل نظافت، سربینه(رختکن) به چشم می خورد.کانالهایی جهت تعویض آب خزینه ها وحوضچه ها در کف حمامها وجود دارد.دیوار حمامها با عایق رطوبتی مخصوص- ماسه آهک یا ساروج- پوشانده شده است.
