تازه های معماریمطالعات اولیه پروژه
شناخت انواع فضاهای کتابخانه
مقدمه
با توجه به اینکه در فصول قبل مفهوم کتابخانه و اهداف و وظایف آن شرح داده شد، مبحث اصلی این فصل، شناخت کلی فعالیت هایی است که در کتابخانه اتفاق می افتد.
برای این منظور ابتدا تجهیزات مورد نیاز در کتابخانه برای برآوردن نیازهای عملکردی، فعالیت های تعریف شده و … مورد بررسی قرار می گیرد؛ سپس بررسی نمونه ها ارائه می گردد و در ادامه به مسئله روانشناسی در کتابخانه پرداخته می شود و در انتها نیز دسته بندی فضاها ذکر خواهد شد.
تجهیزات کتابخانه
ساختمان کتابخانه ظرف فعالیت هایی است که در آن انجام می گیرد و برای اینکه فعالیت ها درست محقق شوند نیازمند تجهیزاتی خاص هستند. فعالیت هایی که در کتابخانه صورت می پذیرد در دو دسته قابل بررسی هستند:
الف: فعالیت های اصلی: (نگهداری و در درسترس قرار دادن منابع مطالعه، بحث و مباحثه)
ب: فعالیت های جنبی: (استراحت مراجعین و کارمندان، سرویس های بهداشتی، بر پایی همایش ها و نمایشگاه ها و …)
در کنار این فعالیت ها، فعالیت های دیگری نیز قابل تعریف است که به رسیدن تناسبات فضاهای مورد نیاز کتابخانه کمک کرده که خود این فعالیت ها نیز به تجهیزاتی نیازمند می باشند.
جدول 3-1: تناسب فضاهای مورد نظر
| بخش | عمق طبقات (cm) | شماره طبقات | حداکثر تعداد کتاب در یک واحد عرض 100 cm |
| کتاب های عمومی | 20 | 7 | 186 |
| مراجع عمومی | 25-20 | 7-6 | 163 |
| علوم انسانی و هنر | 30-25-20 | 7-6-5 | 151 |
| علوم اجتماعی | 20 | 7 | 141 |
| علوم و فنون | 30-25-20 | 7-6 | 128 |
| گروه ویژه | 40 | 6-5 | 80 |
تجربه نشان داده است که برای 9 متر طول ردیف قفسه، حداقل فاصله 65 سانتیمتر بین آن ها و برای 18 متر طول فاصله 90 سانتیمتر بین آن ها لازم است.
انواع قفسه:
قفسه ها براساس سیستم مخزن و مقدار سطح زیربنا تعیین می شوند. انواع قفسه های موجود عبارتند از:
– قفسه های فشرده – قفسه های نیمه فشرده – قفسه های غیرفشرده
در قفسه های فشرده که به علت کمبود جا از آن استفاده می شود. قفسه بندی عمدتاً به سه دسته لولایی، کشویی و ریلی تقسیم می شوند؛ که دوتای اول در آمریکا و سومی در همه جهان مورد استفاده قرار می گیرد. در قفسه های نیمه فشرده، عموماً دو ردیف قفسه دو رویه به هم می چسبد و در قفسه های غیرفشرده، فقط از یک ردیف قفسه دو رویه تشکیل می شود.
نظام های رده بندی یا طبق بندی کتب:
طبق بندی دیوئی:
اولین بار توسط ملوین دیوئی ابدا گردید. این طبقه بندی براساس طرح فلسفی و منطقی، کلیه دانش بشری را به ده رده یا طبقه تقسیم کرده است. ساختمان طبقه بندی دهدهی دیوئی به طور کلی از این قرار است:
کلیات (کتاب شناسی، دائره المعارف، واژه نامه ها و …) 000 تا 99.
فلسفه (متافیزیک، روانشناسی، اخلاق، منطق و …) 100 تا 199
دین (کتاب های مقدس ادیان مختلف) 200 تا 299
علوم اجتماعی (آمار، جامعه شناسی، علوم سیاسی و …) 300 تا 399
زبان (زبان شناسی، دستور زبان و …) 400 تا 499
علوم خاص (ریاضیات، علوم طبیعی، شیمی و …) 500 تا 599
علوم علمی و تکنولوژی (علوم پزشکی، کشاورزی و …) 600 تا 699
هنر (موسیقی، مجسمه سازی، خط، نقاشی و …) 700 تا 799
ادبیات (شعر، نمایش نامه، مقاله، ادبیات ملل مختلف و …) 800 تا 899
تاریخ و جغرافیا (جغرافیای عمومی، تاریخ ملل مختلف و …) 900 تا 999
هر یک از این ده رده، خود به ده رده دیگر و باز هر ده رده، به ده رده کوچکتر تقسیم می شوند و برای موضوعات خاص تر از اعداد اعشاری استفاده می شود.
طبقه بندی کتابخانه های کنگره آمریکا:
این طبقه بندی نیز در قرن 19، چند سال پس از ابداع رده بندی دهدهی دیوئی، به کوشش هربرث پوتنام، کتابدار کتابخانه آمریکا به وجود آمد. این رده بندی نه تنها برای مجموعه کتب موجود، بلکه براساس توسعه آینده به وجود آمده است.
رده بنده کنگره شامل کوچکترین و جزئی ترین موضوعات است. این رده بندی شامل رده ای مختلف است که هر کدام به صورت یک جلد جداگانه تدوین شده است. در نظام رده بندی کنگره از حروف و شماره استفاده شده است؛ بطوریکه برای طبقه اصلی از حروف و برای تقسیمات فرعی، ترکیبی از حروف و اعداد به کار رفته است.
جدول 3-2- رده بندی کنگره یک رده جامع و گسترش پذیر، ساده و قابل انعطاف است:
| کلیات | A | جغرافیا، مردم شناسی، فرهنگ عامه | G |
| فلسفه دین و روانشناسی | B | سرگرمی ها، نقشه ها، اطلس ها و کره جغرافیایی | H |
| علوم وابسته به تاریخ | C | علوم سیاسی | J |
| تاریخ | D | حقوق | K |
| تاریخ عمومی آمریکا | E | آموزش و پرورش | L |
| تاریخ محلی ایالات متحده | F | پزشکی | R |
| موسیقی | M | کشاورزی | S |
| هنرها | N | کتابداری | Z |
| زبان و ادبیات | P | تکنولوژی | T |
| علوم نظامی | Q | ||
| علوم | U | ||
| علوم دریانوردی | V |
تجهیزات نگهداری سایر منابع های کتابخانه
روزنامه ها: اصولاً به صورت تا شده نگهداری می شوند و برای احتراز از به هم ریختن صفحات، می توان آن ها را روی سطح شیب داری به نحوی قرار داد که ورق زدن آن ها ممکن و برداشتن ناممکن باشد. در روش دیگر می توان وسط صفحات را به وسیله میله های به هم متصل کرد و آن ممکن و برداشتن ناممکن باشد. در روش دیگر می توان وسط صفحات را به وسیله میله های به هم متصل کرد و آن را قابل انتقال به میزهای اطراف نمود. در حالت اول، روزنامه به صورت ایستاده و در حالت دوم، هم ایستاده و هم نشسته قابل مطالعه می باشد. در که برای این منظور از قفسه های نگهداری اطلس ها استفاده می شود و به دلیل سنگینی زیاد و حجم آن ها، به صورت افقی نگهداری می شوند تا فشار وارده بر آن ها باعث خرابی آن ها نشود.
نشریات: اصولاً با قفسه های با درب شیب دار، به نحوی قرار می گیرند که یک شماره از آن و اصولاً آخرین شماره هر نشریه که نشریه که معمولاً سر فصل و یا حتی چکیده مطالب روی آن حک شده، بر روی درب شیبدار قرار گیرد تا جلد آن دیده شود و بقیه شماره ها، در پشت با زیر آن نگهداری می شوند.
اطلس ها و کتاب ها به قطع بزرگ: این نوع کتاب ها برای کم کردن فشار روی صحافی آن ها و بالا بردن دوامشان به صورت افقی نگهداری می شوند. در این صورت عرض 70-60 سانتیمتر برای قفسه ها مناسب است، عمق طبقات 45 و ارتفاع آن ها 10-7 سانتیمتر پیش بینی می شود. و به دلیل سنگینی اغلب کتاب ها، ارتفاع آخرین طبقه بیش از 125 سانتیمتر از کف توصیه نمی شود.
بروشورها، رساله ها، گزارش ها: نگهداری این منابع که معمولاً از تعداد کمی برگ تشکیل می شوند، برای کتابداران مشکل بوده و راه حل مرسوم، گذاشتن آن ها در داخل جعبه های مشابه کتاب و نگهداری در قفسه و یا گذاشتن آن ها در پوشه های شفاف و غیر شفاف و نگهداری آن ها در کابینت است. در مواردی که مخزن باز است، گزارش ها معمولاً در پوشه شفاف قرار گرفته و به صورت آویزان نگهداری می شوند.
تجهیزات انتقال کتاب از مخزن
در کتابخانه های با مخازن بسته، باید راهی برای ارتباط مخزن با پیشخوان گردش کتاب وجود داشته باشد و این مسئله بخصوص زمانی که مخزن در طبقات مطرح می شود، شکل پیچیده تری به خود می گیرد. این ارتباط باید بین مخزن یا قسمت خدمات کتاب هم وجود داشته باشد. در این راستا و برای تامین این منظور از تجهیزات خاصی استفاده می شود که در ادامه بررسی می شود.
ترولی کتاب: استفاده از ترولی های کتاب که توسط کتابداران حمل می شود، یکی از این موارد است؛ که بیشتر برای کتابخانه های کوچک و یا در داخل مخازن برای حمل و نقل کتاب استفاده می شود.
آسانسور کتاب: با ابعاد حدوداً 455×635 (mm) برای انتقال عمودی کتاب استفاده می شود. در اینجا چراغ یا زنگ لازم است که رسیدن آسانسور را به کتابدار اعلام کند.
نوار نقاله: نوار در حال حرکتی است که ارتباط افقی در مخازن را برقرار می سازد. اگر این طرح در همه بخش ها مستقر باشد و از قفسه های عظیم کتاب، کتاب های مورد نظر را جمع کرده و آن ها را به نوار نقاله تحویل دهند، از نظر صرفه جویی در نیروی کار و حرکت کتاب اقتصادی می باشد ولی نهایتاً به دلیل اتلاف وقت بیشتر به دلیل حرکت کتاب در کل مخزن برای رسیدن به دست کتابدار، باعث سر رفتن حوصله مراجع و خستگی آن ها می شود.
تله لیفت: محفظه های تله لیفت به نوار نقاله قلاب می شوند و مسیرهای افقی و عمودی را طی می کنند، بدون اینکه کتاب ها بیرون بیافتند. از نظر مبلمان کتابخانه ای راستای مستقیم و بدون مسیر منحنی در سطح افقی را به خود اختصاص می دهد. محفظه تله لیفت می تواند حول لولایی در درون انتقال دهنده اش بچرخد و همیشه شاقولی باشد و می تواند درون تونلی از ساختمانی به ساختمان دیگر و حتی از طبقه ای به طبقه دیگر کار کند.
تجهیزات ارایه فهرستگان
ارایه فهرست به دو صورت کاتالوگ و کامپیوتری انجام می شود. در فهرستگان کامپیوتری، تجهزات مورد نظر، کامپیوتر می باشد و در فهرستگان کاتالوگی دستی، قفسه هایی به این منظور اختصاصاً دارد. کمدهای برگه دان با پهنای 6 برگه دان، فضایی به عرض 40 اینچ اشغال می کند.
ارتفاع کابینت به اندازه 10-14 کشو برای راحتی پژوهنده عموماً 10 کشو در نظر گرفته می شود.
تجهیزات مطالعه
برای هر مطالعه کننده بر حسب شرایط و نوع مطالعه، تجهیزات خاصی باید در نظر گرفته شود که نمونه هایی از آن ر زیر می آید:
میزهای مطالعه انفرادی، برای مطالعات انفرادی که اکثراً در گوشه های کنار دیوار بصورت قائم یا زاویه دار قرار می گیرند.
محل های مطالعه زاویه دار که در یک حالت دندانه ای قرار می گیرند؛ در این حالت اگر پارتیشن ها به اندازه کافی بزرگ باشند، می توانند خلوت بیشتری را ایجاد نمایند. کابین از یک طرف باز است، به طوری که مطالعه کننده می تواند از یک سمت به بیرون نگاه کند و هنوز هم نسبت به همسایه اش محافظت می شود؛ این ها هیچ فضای اضافه ای احتیاج ندارند.
کابین های دو طرفه، که معمولاً در مجاورت یک دیوار قرار می گیرند. کابین های دو طرفه در طرفین یک پارتیشن یا پرده، فضای کمتری را اشغال می کند. اما فقط وقتی پیشنهاد می شود، که فضای بیشتری برای نشستن لازم است. پشت های کابین های داخلی نباید بیشتر از 40 اینچ ارتفاع داشته باشند.
میزهای گروهی با پارتیشن های جدا کننده، این مدل در صورتی که میزها 4 نفره باشند، زیاد مطلوب نیست. و خواننده ها مزاحم یکدیگر می شوند. اگر به عقب تکیه دهند، بسیار نزدیک به فرد مجاور خود خواهند بود، اگر نوری که از بالای پارتیشن می آید بسیار زیاد باشد، باعث ایجاد خیرگی نامطلوبی می شود.
میزهای گروهی پارتیشن، این میزها به دلیل آنکه افراد در اطراف آن با هم تعامل فیزیکی و بصری دارند، برای افراد بیش از 4 نفر توصیه نمی شود.
صندلی های راحتی، در فضاهای مطالعه برای ایجاد تنوع می توان از صندلی های راحتی نیز استفاده کرد. در این صورت یک میز کوچک نیز می بایست در بین هر صندلی برای نگهداری کتب در نظر گرفته شود. از آنجا که صندلی های بزرگ راحتی، فضای زیادی را اشغال می کند و نیز باعث خواب آلودگی مطالعه کنندگان می گردد، لذا از این نوع صندلی ها کمتر استفاده می شود.
کابین های مطالعاتی:
کابین های نیمه بسته همراه با یک جا کتابی و کابین های مطالعاتی بسته هیئت علمی از این انواع این کابین ها هستند.
تجهیزات سعی و بصری
بخش سمعی بصری دارای کابین های مخصوص انفرادی برای گوش دادن به موسیقی، کانترهای مراجعه فضای کار و مطالعه و آرشیو می باشد.
تجهیزات مرکز کامپیوتر
مرکز کامپیوتر برای استفاده کاربران از کامپیوتر، کابین های مخصوصی لازم دارد که در آن کلیدها و پریز ها و سیم کشی های مربوطه برای انتقال افراد به شبکه کامپیوتری پیش بینی شده باشد. این کابین ها می تواند برای دو منظور مطالعه و یا کار با کامپیوتر شخصی باشند.
استانداردهای کتابخانه
استاندارد مکانیابی کتابخانه در شهر
اگر چه به موضوع مکان یابی کتابخانه در شهر در فصل دوم پرداخته شد؛ اما تاکید بر دسترسی سریع و راحت مردم به کتابخانه در این بخش نیز، انتخاب مکان مورد نظر برای کتابخانه در شهر کرمان را عقلایی تر ساخته به این دلیل که سایت مورد نظر در مسیر رفت و آمد افراد پیاده و نیز وسایل نقلیه عمومی واقع شده است و از این رو خوانندگان بیشتری و از نواحی گسترده تری می توانند از این مکان استفاده کنند.
استاندارد های مخزن
میزان فضای مورد نیاز برای نگهداری کتاب در ساختمان هر کتابخانه، بستگی به وسعت و ماهیت کتب رزرو و موجودی کتابخانه و خط مشی نگهداری آن دارد. قبل از شروع به طراحی کتابخانه، ابتدا باید از بین سیستم قفسه بسته و قفسه باز یکی را انتخاب نمود. در قفسه بسته 5/5 متر مربع برای هر هزار جلد کتاب (182 جلد در هر مترمربع) لازم است. البته این گنجایش را می توان با طبقه بندی فشرده تقریباً مضاعف ساخت. مخازنی که در دسترس عموم باشد. عمق قفسه های کتاب بین 20 تا 30 سانتیمتر خواهد بود. ارتفاع قفسه ها در مخازن باز 180 سانتیمتر و تعداد رفها 5 عدد و در مخزن بسته 230 و تعداد رفها 7 عدد خواهد بود. طول قفسه به طور معمول 90 سانتیمتر می باشد.
فاصله قفسه ها در سیستم بسته 81-56 سانتیمتر و فاصله محور تا محور قفسه ها 128-106 سانتیمتر است. در سیستم باز حداقل فاصله بین قفسه ها 81 سانتیمتر، فاصله محور تا محور قفسه ها 152 – 128 سانتیمتر، حداکثر فاصله بین قفسه ها 147 سانتیمتر و فاصله محور تا محور قفسه ها 200 سانتیمتر است. راه های عبوری اصلی و فرعی در سیستم باز به ترتیب 180 و 120 سانتیمتر است.
طول قفسه ها بین 18-9 متر است که برای 9 متر طول ردیف قفسه حداقل فاصله 65 سانتیمتر بین آن ها و برای 18 متر طول قفسه فاصله 90 سانتیمتر لازم می باشد. سرانه مخزن برای سیستم بسته 5/5 متر مربع برای هر هزار جلد کتاب و سیستم باز 5/7 مترمربع برای هر هزار جلد کتاب می باشد. که در کتابخانه های بزرگ برای راحتی کار و شرایط موجود این مقدار به 15 مترمربع افزایش می یابد.
استانداردهای فضای مطالعه
بخش مطالعه باید متناسب با شأن حضور مطالعه کننده در محیط باشد و برای این منظور رعایت حداقل ها برای برآوردن نیازهای فیزیکی استفاده کننده ضروری می باشد. لازم است برای هر خواننده در حدود 2/5 متر مربع بر حسب نوع آرایش صندلی و میز پیش بینی نمود.
استانداردهای برگه دان
کمدهای برگه دان با پهنای 6 برگه دان، فضایی به عرض یک متر را اشغال می کنند. کمدی با 5 برگه دان حدوداً فضایی به عرض 80 سانتیمتر را اشغال می کند و می تواند در یک مخزن 3 متری استاندارد جای گیرد. یک کمد برگه دان 40 سانتی متری تخمین زده می شود که یک فضای خالص 32 سانتیمتری برای بایگانی فراهم کند، اگر 7/1 % آن پر شود حدوداً 580 کارت با ضخامت متوسط یک میلیمتر را به راحتی در خود جای می دهد.
استانداردهای گروه معلولین
انسان برای ارضای نیازهای معنوی خود، احتیاج به استفاده از مراکز فرهنگی دارد. هر فرد سالم یا معلول باید بتواند به مراکز فرهنگی، مذهبی دسترسی داشت باشد و نیازها خویش را برآورده سازد. برای پاسخ گفتن به این نیازها تمامی افراد یک جامعه باید بتوانند بدون مواجه شدن با موانع معماری، وارد این فضاها شوند. برای رعایت این موضوع، استانداردهایی لازم است که در ادامه به آن ها اشاره می شود.
استانداردهای ورودی:
– حداقل یکی از ورودی های کتابخانه باید برای معلولین روی صندلی چرخدار قابل استفاده باشد.
– عرض درها باید حداقل 80 سانتیمتر باشد.
– دسترسی به ساختمان باید حتی الامکان به صورت همسطح با پیاده رو صورت پذیرد.
– برای چرخش راحت صندلی چرخ دار، عرض سکوی ورودی باید حداقل 180 سانتیمتر باشد.
– از ورودی های با دو در پشت سر هم، با فاصله کمتر از 100 سانتیمتر اجتناب شود.
ضوابط سطح شیبدار:
– حداقل عرض سطح شیبدار 120 سانتیمتر.
– برای سطوح شیبدار با طول 3 متر، حداکثر شیب می تواند 8 % باشد.
– برای رمپ 3 متر تا حداکثر مجاز (9 متر)، در ازای هر متر افزایش 50 سانتیمتر به عرض – مفید آن اضافه و 5 % از شیب آن باید کاسته شود.
– پیش بینی یک پاگرد به عمق حداقل 120 سانتیمتر در هر 9 متر طول الزامی است.
– وجود میله دست گرد در یک طرف رمپ الزامی است.
– ارتفاع میله دست گرد از کف رمپ برای شخص نشسته 75 سانتیمتر، برای شخص ایستاده 80 سانتیمتر و برای کودکان 60 سانتیمتر است.
ضوابط آسانسورها:
آسانسور تنها وسیله مناسب برای جابجایی عمودی معلولین و دسترسی آن ها به طبقات مختلف است. سطوح شیبدار معمولاً فضای وسیعی از ساختمان را اشغال می کنند. آسانسوری که گنجایش یک صندلی چرخدار و یک همراه را داشته باشد می تواند برای معلولین مناسب باشد.
– برای آسایش معلولین لازم است که ساختمان های بیش از یک طبقه دارای آسانسور باشند.
– لازم است آسانسور هم سطح با ورودی و با دسترسی بلاواسطه باشد.
– حداقل فضای جلوی آسانسور در طیقه همکف 180*180 سانتیمتر است.
– حداقل فضای جلوی آسانسور در طبقات 150*150 سانتیمتر است.
– حداقل فضای داخل آسانسور 110*140 سانتیمتر است.
ضوابط کتابخانه:
– تمامی قسمت های عمومی کتابخانه باید برای معلولین روی صندلی چرخدار قابل استفاده باشد.
– حداکثر بالاترین ارتفاع برای معلولین 150 و حداقل ارتفاع پایین ترین قفسه 25 سانتیمتر است.
– در کتابخانه ها وجود حداقل یک میز برای استفاده معلولان ضروری است.
استانداردهای کتابخانه کودکان
برای هر 1000 جلد کتالب کودکان، در قفسه های باز 15 متر مربع فضا پیش بینی می شو د. با این فرض که هر قفسه دارای 4 طبقه متحرک باشد، این فضا برای گردش کتاب، رفت و آمد مراجعین، برگه دان ها صندلی های راحتی بدون میز و وسایل نمایشی کافی است.
استانداردهای فضای اداری و کارکنان
کارمندان کتابخانه به فضای اتاق کار در خارج از سالن همگانی کتابخانه احتیاج دارند. لازم است این فضا با بخش خدمات همگانی مرتبط یا نزدیک باشد. در این فضا علاوه بر میزهای تحریر، باید فضایی برای نیمکت کار و نیز وسایل و لوازم آینده و روند مداوم کتاب ها پیش بینی گردد. در نتیجه استانداردهای معمول فضاهای اداری یا نیاز کتابخانه قابل انطباق نیست.
فضای مورد نیاز بخش اداری کتابخانه به عواملی از قبیل شماره کارمندان، چگونگی وضع شبکه کتابخانه و میزان پیچیدگی خدماتی که در هر یک از پایگاه های کتابخانه ای ارائه می شود بستگی دارد.
عوامل فوق الذکر، پیشنهاد یک فرمول ساده و کلی را برای این فضا دشوار می سازد. به هر حال بین این فضا دشوار می سازد. به هر حال بین این فضا و فضای بخش های همگانی کتابخانه نسبت مستقیم وجود دارد. غالباً با افزودن 20 درصد به فضای کلی بخش های همگانی، فضای لازم بدین منظور به دست می آید. این فضا معمولاً معادل 10 تا 20 مترمربع به ازای هر کارمند خواهد بود.
استانداردهای خدمات کارکنان
هر کتابخانه باید وسایل رفاه اولیه کارمندان را فراهم سازد. برای هر یک از کارمندان بین 2 تا 4 مترمربع فضای اینچنینی در نظر گرفته می شود.
استانداردهای پارکنیگ
برای رسیدن به استاندارد های پارکینگ، لازم است که ابتدا انواع مختلف پارکینگ مورد بررسی قرار گیرد.
