معماری اسلامی
معرفی حکومت های اسلامی در اسپانیا
مقدمه
هنر اسلامی از قرن هشتم تا چهاردهم میلادی ( قرن 2 تا 8 هجری ) در اسپانیا ، پرتغال ، مراکش ، الجزایر و تونس دوره های گوناگون هنری و سیاسی را در بر می گیرد : از سال 756 میلادی تا 1031 امویان در آندلس یعنی بخش اسلامی اسپانیا حکومت کردند . بعد از آن دوره انحطاط امویان و تجزیه به حکومت های کوچکتر و طایفه ای را شامل می شود . در 1147 – 1086 میلادی المرابطون و 1264 – 1147 الموحدون حکومت را در این ناحیه به دست گرفتند . در اواخر این دوران است که خلافت اسلامی به سه حکومت سلطان نشین و مستقل تبدیل شد که عبارتند از : نصریان در غرناطه یا گرانادا تا سال 1492 میلادی ، مرینیان در مراکش و عبدالوادیان در الجزایر .
امویان در اسپانیا
در سال 750 میلادی با روی کار آمدن عباسیان دوره خلافت امویان در دمشق به سر رسید و یکی از امیرزادگان اموی به نام عبدالرحمن از قتل عام جان سالم به در برد و از جنوب اسپانیا وارد شبه جزیره ایبریا شد و حکومت اموی را در قرطبه ( کوردوبا ) پایه گذاری کرد .
هنر امویان اسپانیا تلفیقی از هنر اسپانیا و شمال آفریقا است که از هنر بیزانس و ایران تاثیر گرفته است .
اسپانیا در زمان عبدالرحمن بهترین وضعیت فرهنگی ، اقتصادی و اجتماعی را دارا بوده است . او در قرطبه مسجدی بزرگ و پیشرفته ساخت که یکی از آثار شکوهمند معماری اسلامی در جهان است .
نقشه اولیه در سال 785 میلادی به شکل مربع طرح ریزی شده است که به دو قسمت مساوی تقسیم شده و نیمه شمالی به عنوان حیاط باز و نیمه جنوبی برای نمازخانه به صورت یک شبستان با 11 سری ستون است . ساختمان مسجد کاملا شمالی – جنوبی بنا شده و بنابر این این قبله آن مستقیما متوجه مکه نمی باشد . محراب به شکل یک تورفتگی در دیوار قبله و به شکل یک اطاق هشت ضلعی است که یک طرف آن به کاخ خلیفه و یک در به بیت المال راه دارد .( تصویر 16) قسمت ایستادن خلیفه به شکل یک طاق نعل اسبی است که در یک قاب قائم الزاویه قرار گرفته و دور این قاب با خط کوفی تزیین یافته است . در مسجد قرطبه مصالح ساختمانی هم از آجر و هم از سنگ است که از مصالح کلیساهای آنجا استفاده شده است .
در این بنا طاق های ضربی دو قوسی که با ظرفیت و دقت بر روی ستون ها و سرستون های بنای پیش از اسلام قرار گرفته اند جلب توجه می کند . قوس های مسجد قرطبه به طور متناوب با سنگ سفید و آجر قرمز ساخته شده است . این نوع تزیین وجه مشخصه این بنا و معماری اسلامی اسپانیا است .
جانشینان عبدالرحمن تغییرات بسیاری به این بنا دادند : هشام اول چهار گوش در ورودی شمالی حیاط بنا کرد ، عبدالرحمن سوم و الحکم دوم ( 76 – 961 میلادی ) کارهایی انجام دادند : ستون های حجاری شده به طور متناوب از مرمرهای صورتی و آبی تیره هستند . در داخل قوس های بالایی به وسیله گچ بری و نقوش اسلیمی تزییناتی یافتند .
کاخ های مدینه الزهرا
عبدالرحمن سوم مجموعه ای سلطنتی و باشکوه را تحت عنوان مدینه الزهرا در هشت کیلومتری قرطبه بنا کرد . این کاخ بسیار وسیع و باشکوه در سه طبقه ساخته شده بود و دارای 13 هزار در منبت کاری شده بود که از جلوه های درخشان و باعث افتخار معماری امویان بوده است و در نهایت توسط جانشینان عبدالرحمن به آتش کشیده شد .
المرابطون
بعد از مرگ المظفر فرزند المنصور در سال 1008 میلادی دوره خلافت امویان به پایان رسید و تا سال 1031 میلادی آندلس به چندین حکومت جزء و ملوک الطوایفی تقسیم شد تا سرانجام یوسف بن تاشفین حکومت آفریقایی المرابطون را با فتح آندلس تاسیس کرد .
دیدگاه اعتقادی و بنیادگرایانه المرابطون سادگی در معماری و پرهیز از تزیینات را در پی داشت . ستون ها آجری شدند و سپس سطوح دیوار با اندود آهک و گچ شکلی سفید ساده به خود گرفتند .
مساجد این دوره بسیار پهن و دارای قوس های متقاطع ، متنوع و مختلط و به شکل گرد ، نوک تیز و دندانه دار نعل اسبی بود که طرح و نقوش سطح قوس ها به شکل مارپیچی بود . در اتاق تزیینات مقرنس به کار رفته است . مقرنس یکی از نشانه های تمام عیار اسلامی در جهان است که ریشه در شرق اسلامی دارد . تزیینات گیاهی به شکل کچبری منبت ، مشبک و با استفاده و چوب و برنز صورت گرفت .
از مساجد این دوره : مسجد ندرومه و مسجد الجزایر ، مسجد تلمسن الجزایر و مسجد علی در مراکش است .
الموحدون
الموحدون اقوام بربر نژاد از کوه های جنوب مراکش بودند . این اقوام اصولی سخت و ریاضتی بر مبنای یکتا پرستی داشتند .
عبدالمومن با قیام خود و متکی بر اندیشه المرابطون را منقرض نمود و مراکش را در سال 1147 به تسخیر خود در آورد دراین زمان اندلس برای مدتی کوتاه به دو حوزه حکمرانی تقسیم گردید .
گیرایی مساجد الموحدون در بزرگی فضا ها و یادمان گونگی مناره هایش است . تزیینات آن برگرفته از عناصر معماری بوده و طرح ها و نقوش هندسی خطی بر نمونه های اسلیمی گیاهی غلبه دارد . در معماری این دوره تلفیق و گره خوردن قوس های طاق آن ، ترکیبی از شکل خای خطی است که با مقرنس پر شده اند . تزیینات به شکل کتیبه های خطی آیات قرآن نقش اصلی را داشته است . نوآوری این دوره توسعه و تکمیل پلان ها به شکل T و Uاست که جایگزین پلان های ساده تر دوره امویان گشته است . از مساجد این دوره : مسجد کتبیه در مراکش ، مسجد قصبه در مراکش ، مسجد حسن در رباط .
دوره سلطان نشین ها
بعد از فروپاشی حکومت الموحدون ، حکمروایی مسلمانان در شبه جزیره ایبریا به حکومت کوچک نصریه در گرانادا محدود شد ، دوره ای که در آن شاهکار معماری قصر الحمرا ء ساخته شد .
همزمان با این دوره سلطان نشین مرینی در مراکش و حکومت عبدالواد در الجزایر کنونی بودند .
مسجد سید بومدین در تلمسن توسط عبدالحسن در دوران عبدالوادیان به عنوان مکانی برای زائران مقبره قطب اهل تصوب و در مجاور آن ساخته شد ، محلی پیرامون که به منظور اسکان زائران اختصاص یاقت . پلکانی در یک طرف ورودی امکان دسترسی را به مدرسه علوم دینی و قرآنی در طبقه بالا و دستشویی و وضو خانه در طبقه پایین فراهم می کرد . در اطراف حیاط نیز رواق هایی وجود دارد . در طول قرن های 13 و 14 میلادی شکل جدیدی از مدارس دینی از شرق در شمال آفریقا گسترش یافت . مدرسه ها در مجاورت مساجد قرار داشتند ، تعدادی از این مدارس که تا به حال به جا مانده ند دو نمونه از دوره مرینی و بقایایی از یک نمونه نصریه هستند . مدرسه غالبا به گرد یک حیاط مرکزی شکل گرفته است و در هر طرف ردیف هایی از قوس ها قرار دارند که قوس وسطی بزرگتر است و همگی دارای کتیبه های تزیینی است . همه این سازماندهی ها نشان از ریشه و نفوذ شرق اسلامی در این مکان ها است . به عنوان نمونه مدرسه العطارین و مدرسه بوعنانیه در فاس را می توان نام برد .
دوره نصری ها
بیشتر بنا های به جامانده از دوره نصریه در شهر گرانادا ( غرناطه ) است . مناره اولیه « سن خوان » و حیاط « الباشیه » که هم اکنون کلیسای السالوادور است هر دو از قرن سیزدهم میلادی هستند و به روشنی از دوره الموحدون تاثیر گرفته اند یک چراغ برنزی بسیار نفیس و البته ناقص از مسجد به جا مانده است که در سال 1305 میلادی ساخته شده است .
کاخ الحمراء
این کاخ نمونه بسیار زیبا و کاملی از هنر اسلامی این دوره است . تزیینات مقرنس و گچ بری های فوق العاده ای دارد که به رنگ طلایی بیشتر کار شده است . اسلسمی ، مقرنس و تمام نشانه های هنر اسلامی در این بنا است . از قسمت های مختلف این بنا حیاط شیران با ستون ها و گچبری های زیبا است . آجر های دیوار خارجی آن به رنگ قرمز می باشد . این بنا از سه قسمت مجزا تشکیل شده که هر کدام برای هدف خاصی مورد استفاده قرار می گرفته است .
استفاده از خط نسخ ، نقاشی روی دیوار و سقف نیز از تزیینات الحمراء است . هلال های محراب اکثرا نعل اسبی استفاده شده است .
