معرفی حکومت های اسلامی در مصـر (معماری اسلامی)

طلونی ها

احمد ابن طولون پسر خلیفه مامون که مادرش یک کنیز ترک در دربار عباسیان بود به عنوان فرماندار در مصر انتخاب شد . او در سال 867 میلادی حاکم مصر و مسس سلسله طولونی در آنجا گردید و شهر فسطاط را به عنوان پایتخت بنا کرد و مسجد زیبای ابن طولون را در این شهر ساخت .
هنر طلونی ها تلفیقی از هنر عباسیان و هنر شمال آفریقا و تاثیر کمی از هنر ایران است . بنا های این دوره بسیار از سبک معماری عباسیان در بغداد و سامره الهام گرفته است .مسجد ابن طولون : به سبک شبستانی است . ستون های مستطیلی شکل عظیم از آجر پخته با ستون هایی که در گوشه بنا قرار گرفته اند تصویر مسجد جامع را تداعی می کند .( تصویر 7 ) این مسجد دارای سقف چوبی مسطح و گنبد آن نیز چوبی است . آب نمای موجود در حیاط ساختار جدیدی می باشد که جایگزین آب نمای اصلی گردیده است . در سه جانب مسجد ، دیوارهای نزدیک به هم و باریک قرار دارند و دیوار شمالی ، مناره ای با پاگرد بیرونی مارپیچ شبیه مساجد سامرا قرار دارد . مناره از طریق دالانی به مسجد متصل می شود . پایه مربعی مناره قسمت اصلی است که تاکنون باقی مانده ، طبقه دوم استوانه ای بوده و با الحاقاتی که بعد ها به آن اضافه شد همچنان می باشد .
استفاده از یک ردیف دریچه های بزرگ با سوراخ های گرد در طبقات بالایی دیوارها ، حاشیه قطعات مربعی ساده و کنگره های انتهایی تزیین شده ، الهام گرفته از مسجد سامرا می باشد تزیینات این بنا بهترین نمونه های گچ بری و مشبک کاری با چوب است . سقف طاق ها با گچ بری تزیین شده و اگر چه این بقایا به طور گسترده ای مورد تعمیر قرار گرفته اند اما بعضی از آنها حالت اولیه خود را حفظ کرده اند . در راهروهای داخلی و اطراف آن حاشیه ای از تزیینات گلدار قرار دارد و در بالای طاق ها آیاتی از قرآن کریم است که به خط کوفی زیبا و جمعا به طول 2 کیلو متر نوشته شده است .

فاطمیان

در اوائل قرن چهارم هجری فاطمیون که جزء اولین گروههای شیعه بودند به حکومت رسیدند . المهدیه در ساحل مدیترانه اولین مرکز حکومتی آن ها بود و در اواخر قرن چهارم هجری در مصر در کنار شهر قدیمی فسطاط ، شهر قاهره را بنا کردند و تا قرن ششم هجری یعنی پایان دوره فاطمیون قاهره مرکز حکمرانی خلفای فاطمی بود .
در ایران اسماعیلیان و سلجوقیان همزمان با فاطمیون بودند ، فاطمیون از نژاد بربر بودند و تاثیر بسیار زیادی از هنر اموی اسپانیا گرفته بودند اما هیچگاه تاثیر هنر عباسیان در این منطقه به طور کامل قطع نشده بود .

معماری مسجد الازهر

به عنوان یکی از قدیمی ترین آثار این دوره می توان مسجد الازهر را نام برد این مسجد در سال 359 هجری قمری ساخته شد . در سال های نخست فاطمیون برای مقاصد سیاسی و تعلیم و تبلیغ اندیشه های خویش از این مکان استفاده می کردند . الازهر حدود دویست سال به وسیله فاطمیون و با کاربرد سیاسی – آموزشی اداره شد تا اینکه در سال 566 هجری در زمان صلاح الدین ایوبی به دست اهل تسنن افتاد . امروزه نیز این مکان تحت نظارت دستگاه دولتی مصر به عنوان یک مرکز آموزشی جهان اسلام فعال است . « جی ویت » در کتابی تحت عنوان مسجد قاهره از این مسجد به عنوان موزه تمام سبک های مصر یاد می کند . از خصوصیات این سبک شبستانی ستون دار است . در بخش خارجی حیاط طاق نماهای کمانی نوک تیز قابل تشخیص است . ایوان ها و دو گنبد مقابل محراب تاثیر گرفته از مسجد عقبه در قیروان است . بالای دیوارهای این مسجد در داخل حیاط تزیینات آجرکاری مشبک دارد .

مسجد الحکیم

یکی از بنا های این دوره مسجد الحکیم در قاهره است . این مسجد شباهت های زیادی با مسجد ابن طولون دارد . ا ز ویژگی های آن می توان به دو مناره موجود اشاره کرد . این دو مناره در کنار دیوار جلویی مسجد قرار دارد که در پایه یکی مربع و یکی دایره بوده و در بالا به هشت ضلعی ختم می شوند . گنبد آجری کوچکی طاق محراب را پوشانده است .

مسجد الاقمار

این بنا در نیمه اول قرن 6 هجری به پایان رسید . زیبایی خاص این بنا در سردرهای آن است . دروازه ورودی با ستون های مکعبی شکل گنبد را نگهداری می کنند . سطح گنبد با نقوش جناقی ( هشت مانند ) پوشیده شده است که این خطوط با نزدیک شدن به نوک گنبد به تدریج کوچک می شوند .

باب الفتوح

ساختمان عظیم باب الفتوح با برج های نگهبانی حفاظت شهر را به عهده داشتند . ساختمان این برج و بارو با الهام از مدل روم شرقی در هنگامی که سلجوقیان اورشلیم را فتح کردند انجام گرفته است .

هنر و تزیینات

در دوران فاطمیون تزیینات بسیار مهم و چشمگیر بوده است .آنها توانستند به آسانی از طرح های مختلف الهام گرفته و با آمیختن آنها با فرهنگ خود نتیجه ای بسیار جدید و جالب به دست آوردند . در تزیینات گچبری روش های مختلف عباسی و طولونی و . . . را به هم آمیخته اند که خود سبک جدیدی را به وجود آورده است . کنده کاری روی چوب به صورت مقرنس کاری با چوب و استفاده از خط گره در هم کوفی در زمینه اسلیمی از دیگر تزیینات معماری این دوره است .
سفالگری در دوره فاطمیون در اوج سرعت و پیشرفت بود . تکنیک لاستر که در بغداد متداول بود در قاهره نیز به کار گرفته شد ولی رنگ ها در حد قهوه ای به دست می آمد .
در میان هنرمندان سفالگر آن روزگار آثار سعد معروفیت خاصی دارد . نوع دیگر تزیین در این دوره به طریق برجسته بود که یک لایه لعاب بر روی تمام ظزف پوشانده می شد این روش را از هنر مندان ایرانی آموخته بودند .
از رشته های دیگر هنر که در فاطمیون رونق و اعتبار یافت شیشه گری است که شامل تزیین شیشه های برجسته و کنده کاری بر روی سنگ های شیشه ای می باشد . و بزرگ ترین گروه
این نوع شیشه ها مجموعه ای به نام شیشه های هدویگ است . عاج کاری به صورت کنده کاری و تراش بر روی عاج و فلز کاری به صورت استفاده از برنز و کنده کاری کم عمق بر روی برنز و ریخته گری برنزی و مینا کاری از دیگر هنر های فاطمیون است .

مملوک

بعد از فاطمیون در مصر ایوبیان به رهبری صلاح الدین ایوبی به حکومت رسیدند اما در قرن 14 میلادی ( هشتم هجری ) محافظین یعنی بردگان ترک آنچنان قدرتمند شدند که برعلیه حکومت شورش نموده و قدرت را در دست گرفتند و پادشاهی جدیدی را در مصر تشکیل دادند . لغت مملوک به معنای برده است . سلسله مملوک تا سال 1518 که مصر توسط عثمانی ها فتح شد به حکومت خود ادامه دادند . هنر مملوک شباهت زیادی به هنر دوران های پیشین در مصر داشته و تغییرات آن تریجی صورت گرفته است . برای نمونه مسجد ظهیربایباس از روش کلی مسجد الحکیم که 200 سال قبل از آن ساخته شده پیروی کرده است .
سلاطین مملوک به پیروی از سلاجقه روم به ساختن آرامگاههای با عظمت در کنار مجتمع ، ساختمان مسجد ، مدرسه یا بیمارستان اقدام نمودند . اینگونه بنا های ترکیبی اولین بار توسط سلطان قلاوون ( 5- 1284 ) ابداع شد .که از مسجد ، آرامگاه و بیمارستان تشکیل یافته است . مناره این در سه طبقه ساخته شده که دو طبقه آن پلان مربع و یک طبقه هشت ضلعی و در ورودی آن استوانه مناره قرار گرفته است . فواصل این طبقات توسط ایوان های بسیار آراسته که بر روی قرنیز های جلو آمده قرار دارند جدا می شوند . این مناره در کناتر سر دری قرار گرفته که به واسطه داشتن طرح رومی جناقی و تزیینات زیر در بیانگر معماری فاطمی می باشد . تزیینات گچبری این بنا بسیار زیبا است . از دیگر بناهای مملوک مجموعه بنای آرامگاه قطبی است که در سال 96- 1463 میلادی ساخته شد . این مجموعه دارای مدرسه نیز می باشد . صحن چهارگوش مرکزی دارای سقف پوشیده است گنبد زیبای مسجد بر پایه ای هشت گوش قرار گرفته است . چهار شبستان با ایوان با ایوان در چهار طرف صحن قرار دارد که فقط درون یکی از شبستان ها محراب و منبر وجود دارد .

مسجد و مدرسه سلطان حسن

این بنا مستقیما از معماری سلجوقی ایران بهره گرفته است . موقعیت چهار ایوانی به اضافه شبستان در حالتی که بقعه آرامگاه در زیر گنبد ایوان قرار دارد . در چهار گوشه این مسجد به یاد چهار رشته سنی چهار مدرسه کوچک بنا شده که درست شبیه به مدرسه مستنصریه بغداد است . درهای ورودی در گوشه ایوان ها قرار گرفته که مطابق با سنت مملوک است و دارای مقرنس کاری هایی که در آثار سلجوقیان روم دیده می شود . 

تزیینات معماری

توجه همه جانبه به هماهنگی تزیینی داخلی و خارجی در ساختمان های رسمی از اصول مورد توجه در معماری فاطمی می باشد که مملوک نیز در این مورد سعی کافی را به کار برده اند .
مقرنس کاری ردیف هایی از طاق برجسته ها ، استفاده وسیع از خط کوفی و اشکال هندسی و طرح های گلدار که تمامی سطح گنبد را بر می گرفتند عناصر مشترک هنر تزیین محسوب می شدند .
تا نیمه اول قرن چهاردهم گنبد ها از آجر ساخته می شدند . این گنبد ها دارای نیم رخ های برجسته بودند و بر روی استوانه های نسبتا عمودی ساخته می شدند و بعضی از آن ها با یک ردیف طاق های مزین به اشکال هندسی و گلدار تزیین شده اند . گنبد ها هم از درون و هم از بیرون دارای نقوشی برجسته گچی بودند . پس از اواسط قرن چهارده گنبد ها تحت تاثیر معماری سوری عموما از سنگ ساخته می شدند . نمای بیرونی گنبد ها اواخر دوران مملوک ممکن است راه راه یا بند کشی شده و یا گاهی دارای طرح های پیچیده هندسی که اغلب با تزیینات گلدار همراه بودند ، باشد . یکی از بهترین موارد این تزیین را می توان در آرامگاه مدرسه « قایتابای » مشاهده کرد . نمای کلی گنبد های مملوک بدون شک تاثیر معماری تیموری در ایران و آسیای مرکزی را منعکس می کند . در بنا های مملوک نفوذ صلیبیون به علت رومی های نوک تیزو پنجره های دو طبقه که از مشخصات معماری گوتیک است به خوبی ملاحضه می شود . چوب نقاشی شده ، تیر های طلا کاری شده ، درهای چوبی مزین به یراق های برنزی از دیگر خصوصیات تزیینات مملوک است