مقاله معرفی سبک معماری سده های میانه بیزانس

صدر مسیحیت – بیزانس

مسیحیت همانند بسیاری از کیش های خاورزمین ، دینی بود که مخصوصا ادعای نجات بشریت را داشت . توفیق بی مانند این دین در گرواندن جمعیت های انبوه شهر های بزرگ روم در عصر امپراتوران ، توجه مقامات رومی را به آن جلب کرد . سوء تفاهم بنیادی میان رومی معتقد به دین روم و رومی معتقد به دین مسیح ، می تواند بازتاب ژرف تری از جهان بینی ایشان پنداشته شود . درنظر مسیحیان ، امپراتوری با آن اخاذی ها ، قساوت ها ، ماده پرستی ها ، جنگ ها و خدایان دروغینش ، امپراتوری شیطان نامیده می شود . ولی زمانی که کنستانتین درسال 325 میلادی مسیحیت را دین رسمی سرزمین روم اعلام کرد ؛ امپراتوری یکپارچه دچار شکست و تفرقه شد . فروپاشی امپراتوری ، که با تجزیه اسمس آن به شرقی و غربی در اواخر سده سوم میلادی آغاز شد ، پدیده بسیار بغرنجی بود و نمی توان گناهش را به پای مسیحیان یا بربرها – قبایل سلت – ژرمن – اسلاو و دیگر ملت هایی که از هزاران سال پیش در جهت دستیابی به حوضه دریای مدیترانه به حرکت درآمده بودند ، نوشت . به هرحال بخش هایی از امپراتوری تکه تکه شده به تصرف قبایل نامبرده درآمد.
امپراتوری روم شرقی در اوایل سده پنجم میلادی با انتقال مرکز حکومت به شهر کنستانتین پل ( قسطنطنیه یا استانبول امروزی ) با نام امپراتوری بیزانس به حیات خود ادامه داد. دنیای بیزانس به گونه ای ، ادامه شیوه زندگی در امپراتوری پسین و فرهنگ برخاسته از مسیحیت اولیه ای بشمار می رفت که درآن دمیده شده بود .

هنر مسیحیت آغازین

سبکی را که مسیحیت پیشین می نامیم می توانیم سبک رومی پسین بنامیم چراکه مسیحیان آن زمان درست به اندازه معتقدان به دین روم ، رومی بودند ؛ هنرها و صنایع دستی گذشتگان را می آموختند ، درمحیط ایشان تربیت می شدند و به زبان ایشان سخن می گفتند . خود کلیسای مسیحی ، از لحاظ سازمان و فلسفه اش ، شدیدا به ساختار زندگی یونانی – رومی مدیون بود و در هنر مسیحیت آغازین با تحول ساده ای از مضامین متعلق به دین روم به دین مسیحی ، و آزادانه ترین نوع عاریت گیری از موضوعات و شیوه های یش از مسیحیت روبرو می شویم.
آنچه در هنر های تجسمی رخ می دهد گونه ای « طبیعت زدایی » از ناتورالیسم یونانی – رومی ، یا همان چیزی است که مقدمات پیدایش آن را در ستون ترا یانوس و پیشرفت آن را در نقش های برجسته طاق کنستانتین از نظر گذرانده ایم .
دوره مسیحیت آغازین ، به طرز ساده ای به دوره پیگرد – از تاسیس نخستین اجتماعات در سده نخست میلادی – و دوره بازشناسی – از 325 میلادی یعنی وقتی که کنستانتین مسیحیت را دین رسمی امپراتوری روم قرار داد ، تا حدود 500 میلادی یعنی وقتی ایالت های غربی امپراتوری زیر سیطره شاهان بربر قرار گرفته بودند تقسیم می شود . در دوره آغازین ، همچنان که دیده ایم ، مسیحیان در نظر رومیان ، فرقه ای مزاحم وحتی خطرناک به شمار می رفتند که می بایست مهار می شدند . در طی این دوره ، احتمال زیاد می رود که مسیحیان پس از عقب نشینی از زیارتگاههای جالب توجه همگانی ، در خانه های خصوصی ثروتمند ترین همکیشان خویش و احتمالا در خانه های مجلل و دهلیز سرگشاده دار به پرستش ادامه دادند . این احتمال نیز وجود دارد که جلوخان دهلیز سرگشاده در کلیساهای متاخر همگانی یا باسیلیکاها از رابطه آیینی این کلیسا ها با دهلیز قدیمی در خانه های خصوصی تقلید شده باشد .

مقابر دخمه ای

ارزشمند ترین یادمان های دوره پیگرد ، ناپیداترین یادمان های رم هستند . این یادمان ها تماما در زیر زمین قرار گرفته اند و به همین علت ، مقابر دخمه ای یا کاتاکومب نامیده می شوند . این مقابر ، شبکه های گسترده ای از دالان ها و اتاقک های زیرزمینی در زیر شهر رم و شهر هایی هستند که به عنوان گورستان هایی پنهانی برای دفن مردگان مسیحی – که بیشترشان در ردیف شهدای اولیه مسیحیت به شمار می روند – طراحی شده بودند .مقابر دخمه ای از سده دوم تا سده چهارم پیوسته مورد استفاده بوده اند ، و تخمین زده می شود که در مقابر دخمه ای رم نزدیک به چهار میلیون جسد دفن شده باشد . این مقابر در روزهای پیگرد به عنوان مخفی گاهی برای پناهندگان مورد استفاده قرار می گرفتند .
مدرک اثبات این سخن ، پلکان های مسدود و مجزا ، تورفتگی ها و گذر گاههای مخفی و درهای مخفی ورودی و خروجی است .
در رم ، مقابر دخمه ای به صورت تونل هایی در دل لایه متخلخل خاک توفا که سازندگان قدیمی شهر های مردگان در دوره اتروسک ها از آن بهره گرفته بودند ، ساخته می شدند . پس از آن که قطعه زمینی برای گورستان برگزیده می شد ، دالانی به پهنای 90 تا 120 سانتیمتر و فاصله مناسبی از سطح زمین ، دورتادور آن حفر میکردند . در سطح دیوارهای جانبی این دالان ها تورفتگیهایی به موازات محور دالان برای نگهداری از اجساد مردگان گشوده می شد ؛ این تورفتگی ها که لوکولوس نامیده می شدند ، مانند طاقچه هایی بر روی یکدیگر کنده می شد .غالبا اطاقک های کوچکی به نام کوبیکولوم به عنوان نماز خانه تدفینی در دیوارها ساخته می شدند و طاق بندی متفاوتی داشت .
بسیاری از کوبیکولوم ها را با نقاشی های دیواری به شیوه باستانی پسین ، حتی از لحاظ موضوع ، تزیین می کردند . طرح های هندسی سقف نقاشی شده مقبره دخمه ای دو قدیس به نام های سن پیترو و سن مارچلینو در رم نمونه ای از این تزیینات است .
درمقابر دخمه ای متعلق به دوره پیگرد ، مسیح تقریبا همیشه یا در لباس چوپان یا در لباس یک آموزگار شبیه سازی می شد ، بعد ها وقتی مسیحیت دین رسمی شد ، مسیح خصوصیاتی امپراتورانه چون هاله گرد سر ، ردای ارغوانی ، تاج و نشانه های دیگری حاکی از سرکردگی خود پیدا کرد .
سبک نقاشان مقابر دخمه ای همان امپرسیونیسم شتابان و طرح گونه ای است که در نخستین نقاشی های رومی متعلق به آخرین دوره پمپیی مشاهده شده است .

معماری

وقتی مسیحیت در سراسر امپراتوری روم از سوی کنستانتین به عنوان دین رسمی پذیرفته شد ناگهان ساختن بنا هایی مناسب برگزاری مراسم مذهبی و آداب نماز مسیحی ضرورت پیدا کرد و بر اهمیت کیش مسیحی بسی افزود . تمام اجزای معماری این کار وجود داشتند : خانه دهلیز سرگشاده دار ، نمازخانه دخمه ای ، باسیلیکای رومی .
بر ما معلوم نیست که واقعأ چگونه این اجزا با یکدیگر به طرز استادانه ای ترکیب شدند و یکی از نخستین بنا های کلیسای مسیحی در غصر جدید یعنی کلیسای قدیمی سان پیترو در رم (تصویر46)را پدید آوردند.

کلیسای سان پیترو که در سال 330 وقف شده ، احتمالا از مهم ترین طراحی در تاریخ معماری کلیسا برخوردار است . اهمیت این کلیسا وقتی بیشتر شد که گفتند اینجا محل فرضی دفن پطرس حواری مقرب عیسی مسیح بوده است . تشخیص ابعاد آن از روی طراحی های قدیمی دشوار است ؛ طول و ارتفاع صحن یا تالار مرکزی آن دو برابر صحن یک کلیسای جامع بزرگ بوده است . فضای درونی این کلیسا « یکی از جا دارترین ، مجلل ترین و هماهنگ ترین فضا های شناخته شده تا آن زمان . . . بود که به طرز شاهانه از انواع مرمر و موزاییک سرشار بود . پر عظمت و در عین حال ساده ، و بزرگ به بهترین معنی رومی این واژه بود . »
از نقشه کلیسای سان پیترو چنین برمی آید که کلیسای مزبور ساختمانی مستطیل شکل بود که راه ورودش از یک حیاط ستون بندی می گذشت و به دهلیز سر گشاده منتهی به هشتی ورودی یا دهلیز سرپوشیده می رسید ؛ پیکر اصلی کلیسا از صحن یا تالار مرکزی ، راهروهای کوتاه جانبی ، مذبح یا شاه نشین ، و تالار عرضی یا بازویی که بین تالار مرکزی و مذبح قرار گرفته و اندکی از دیوار های تا لار مرکزی و راهروهای جانبی بیرون زده است تشکیل می شد . ترتیب و جایگزینی بنیادی این اجزا در معماری مسیحی دوره های بعد نیز مورد استفاده قرار گرفت .
باسیلیکای سان پیترو برخلاف باسیلیکای نسبتا قدیمی تر کنستانتین ، طاق نداشت بلکه سقف چوبی داشت . در ورودی باسیلیکای پیش از مسیحیت که از قسمت طولی بنا باز می شد در کلیسای مسیحی به قسمت عرضی آن انتقال داده شده است . ستون هایی که با فواصل دورتادور صحن کار گذاشته می شدند به ستون های جناحی تبدیل شده اند ، و برفراز همین ستون ها در کلیسای سان پیترو یک اسپر افقی به شیوه کلاسیک کار گذاشته شده بود . در ساختمان های کلیسایی دوره های بعدی ، ستون ها به شیوه ایوان ستون دار کاخ دیو کلسین در اسپالاتو بیش از پیش در زیر قوس ها قرار می گیرند .
بنای رومی – با دیوارهای عظیم و وزن سنگین ، سطوح پیکره بندی شده با نقش های برجسته و گود و انبوهی از مجسمه ها – به شکلی سبک تر ، ظریف تر ، و صاف تر در آمده است ؛ می توان گفت که « غیر مادی » شده است تا با جهت گیری جدید به سوی دنیای معنوی در برابر دنیای مادی ، جور درآید .
در منظره هوایی طرح بازسازی شده تخمینی کلیسای سان پیترو با آنکه تا انداره ای برحدس و گمان استوار است ، همان سکوی پله دار رومی دیده می شود که پیشتر در معبد فورتوناویریلیس از نظرمان گذشت و چندین سلف اتروسک نیز دارد ؛ یک مدخل باشکوه یا پروپولایا و فوروم مبدل شده به دهلیز سرگشاده از دیگر عناصری هستند که نه فقط اسلاف رومی بلکه اسلاف باستانی نیز دارند . به اعتقاد ما نمای بیرونی بنا مانند نمای باسیلیکاهای مسیحی به طور کلی بی زینت بود و هرگونه تلاش برای تزیین بنا را در داخل آن به کار می بستند .
طرح کلیسای باسلیکایی مستطیل شکل ، سال های طولانی مورد توجه دنیای مسیحی بود . ولی مسیحیان اولیه ، الگوی ساختمانی کلاسیک دیگری را نیز اقتباس کردند که ساختمان متراکم در قسمت مرکزی ( نقشه – مرکزی ) یا ساختمان گنبد دار گرد یا چند ضلعی بود ؛ بعد ها این نقشه در خاور زمین مورد توجه قرار گرفت و معماران بیزانسی ابعاد عظیمی به آن دادند .
نکونه بسیار ظریف این طرح نقشه – مرکزی ، کلیسای سانتاکوستانتسا در رم(تصویر47) است ، که در اواسط سده چهارم ساخته شده بود . این کلیسا که احتمالا در آغاز یک تعمیدگاه بوده ، به فاصله اندکی به آرامگاه کنستانتیا دختر کنستانتین امپراتورمبدل گشت .
در کلیسای سانتاکوستانتسا دایره ستون های دوتایی که استوانه های گنبددار را نگه می دارد ، از فشار دیوارهای بیرونی خلاص شده و به قدر کافی آزاد است تا فضایی برای دالان طاق گنبدی یا غلامگردش بگشاید .به بیان درست تر ، چنین به نظر می رسد که طاق بندی دیواری باسیلیکا به گرد دایره ای چرخیده ، غلامگردش بر راهرو های جانبی باسیلیکا منطبق شده و مانند آنها یک ردیف پنجره بلند وتعداد زیادی پنجره زیرگنبدی پیدا کرده است .
ناتورالیسم پرجلوه موزاییک های تجملی طاق غلامگردش ، حکایت از ادامه نفوذ روحیه ناشی از دین روم دارد .
گونه های آرامگاهی و باسیلیکایی ، طرح های مرکزی و دراز ، یکی برای جاودان ساختن کسی و دیگری به منظور گرد هم آیی ، نخستین بار به شکلی نسبتا از هم گسسته در طرح بازسازی شده و حدسی کلیسای مزار مقدس ( قیامت )(تصویر48) مورد بررسی قرار گرفته اند .
ساختمان باسیلیکای مزار مقدس بیش از 333 میلادی آغاز شده بود و در سال 613 میلادی به دست ایرانیان ویران گردید و در سال های بعد نیز بار ها ساخته و باز ساخته شد.

آنچه می توانیم بازسازی کنیم ، باسیلیکای بسبتا کوچکی است که دهلیز سرگشاده کوچکی در پیدایش قرار گرفته و به رواق واقع در خیابان رومی منتهی می شود . در حیاط پشت باسیلیکا دو تا از محترم ترین نقاط واقع شده اند ، صخره تصلیب در یک طرف ، و مزار مقدس با پوششی از بنای گنبدی در عقب ، این ساختمان ها از طریق کارکرد آیینی شان به یکدیگر مربوط می شود و از لحاظ معماری ، یک دیوار پیرامونی آنها را با هم مربوط می کند . بنای گنبدی کلیسای مزار مقدس با آنکه ظاهرا به بنای گنبدی سانتاکوستانتسا با آن گنبد مخروطی احتمالا چوبی اش شباهت دارد ، احتمالا به ساختمان های مدوری همچون ساختمان گنبدی در اپیداوروس که سقف شان چوبی بود ،باز می گردد . به هر حال ، کلیسای مزار مقدس ، گونه های ساختمانی نقشه مرکزی و نقشه دراز را در روابط میان اجزای معماری ، حتی اگر سست و بی نقشه باشند ، در یکجا گنجانده است . وحدت کامل جزء گنبددار مرکزی و باسیلیکا دوست سال بعد در وجود کلیسای بزرگ ایا صوفیه در قسطنطنیه تحقق خواهد یافت .پس از ترکیب مزبور ، دوگونه ساختمانی به راههای جداگانه خویش ادامه خواهند داد ، کلیسای دراز ( غالبا با چلیپا بندی گنبددار ) در غرب ، و کلیسای مرکزی در شرق .

مهمترین آثار معماری بیزانس

معرفی شهر راونا

شهر راونا ، بندرگاه باستانی رومیان برساحل دریای آدریاتیک ودر120 کیلومتری جنوب ونیز قراردارد . راونا پس از اتحاد با امپراتوری شرقی ، دژ مقدس بیزانس گردید و تا دویست سال بعد پایگاهی برای این امپراتوری در خاک اروپا گردید .
شکوفاترین روزگار رفاه و رونق فرهنگی و اقتصادی راونا سال های حکومت یوستی نیانوس یعنی زمانی بود که شهر ابدی رم دراثر محاصرات ، دست اندازی ها و غارت های پیاپی در آستانه خاموشی کامل قرارداشت .
ساختمان های عظیم راونا بازتاب اندیشه هایی هستند که سرانجام شکل فرهنگ و هنر سده های میانه را تعیین کردند.
آرامگاه گالاپلاکیدا یک ساختمان صلیب گونه کوچک با گذرگاهی سقف گنبدی است .( تصویر 49 و50)

با آنکه نقشه آرامگاه از روی صلیب لاتینی گرفته شده است ، بازوهای صلیب بسیار کوتاهند و ظاهرأ اندکی از امتداد بازوی مذبح یک مربع بیشتر به نظر می رسند . به همین دلیل ، تمامی تأکید بر گذرگاه دراز و سقف گنبدی نهاده شده و آرامگاه را به یک ساختمان نقشه مرکزی تبدیل کرده است . پوسته آجری ساده و تزیین نشده این آرامگاه ، یکی از غنی ترین مجموعه های موزاییکی متعلق به هنر مسیحیت آغازین را در خود جای داده است .

کلیسای سان آپولیناره کلیسایی است که بر پایه های کاخ بزرگی متعلق به 504 ب.م ساخته شده و در سده نهم میلادی با قرار گرفتن بقایای جسد قدیس آپولیناریس به نام کلیسای سان آپولیناره نامیده شد . (تصویر 51)

کلیسای سانتا آپولیناره از نوع ساختمان های مربوط به معماری مسیحیت آغازین و باسیلیکای سه راهرویی است . طراحی ویژه مذبح ، که ترکیبی از یک اندرون نیمدایره با نمایی چند ضلعی از بیرون است ، مختص کلیساهای راونا است و احتمالأ ریشه بیزانسی دارد . نمای بیرونی ساختمان ، به رسم زمانه ، ساده و بی تزیین بود.
سبک بیزانسی که زاییده خاورمآب شدن ناتورالیسم هلنی است ، با عظمت ساختمان و تزیینات کلیسای سان ویتاله ( تصویر 52) ظاهر می شود و از مهمترین نمایندگان پرارزش عصر طلایی بیزانس بشمار می رود. کلیسای سان ویتاله از لحاظ سادگی نمای بیرون ومذبح چند ضلعی اش با دیگر کلیساهای راونا وجه مشترک دارد . این ساختمان دارای نقشه ای مرکزی است و از دو هشت ضلعی متحد المرکز تشکیل می شود که هشت ضلعی سقف گنبدی درونی از هشت ضلعی پیرامونی ساخته شد تا امکان ایجاد یک ردیف پنجره زیر گنبدی برای تأمین روشنایی فراهم آید .

شاهکار معماری بیزانس در بخش شرقی امپراتوری- ایاصوفیه

در فاصله سال های 532 و 537 میلادی کلیسای پهناور سانتا صوفیا ( یا ایاصوفیه ) به معنی کلیسای حکمت مقدس درقسطنطنیه ساخته شد .این کلیساامروزه یکی از عالی ترین شاهکار های تاریخ معماری جهان به شمار می رود.(تصویر های 53 – 54 )ابعادحیرت انگیز این ساختمان توجه انسان را به خود جلب می کند . ابعاد نقشه ی همکف آن 91-72 متر، قطر گنبدش 31 متر وارتفاع گنبدش از سطح زمین نزدیک به 56 متر است.

در نمای بیرونی ،گنبد عظیم آن بر کل بنا مسلط است ؛ ولی اجزا و شکل بیرونی آن پس از تکمیل بنای اولیه تاکنون شدیدأ دگرگون شده است . با افزودن دیوار های پشت بند عظیم برطرح اصلی و چهار مناره رفیع ترکی پس از پیروزی عثما نی ها در سال 1453 وتبدیل ایاصوفیه به یک مسجد اسلامی . این بنا در سده بیستم ار حالت یک بنای مذ هبی درآمد و
امروزه به صورت موزه در معرض دید مردم سراسر جهان قرار دارد .
در بنای ایاصوفیه منطق بغرنج الهیات یونانی ، مقیاس بلند پروازانه رومی ، سنت طاق زنی خاورنزدیک و عرفان مسیحیت شرقی با یکدیگر پیوند خورده اند تا یکی از شاهکارهای معماری جهان را خلق کنند .

نکات مهم سبک معماری بیزانس

• عالی ترین نمونه های معماری بیزانسی بنای کلیسای ایا صوفیه می باشد .
• کلیسای سان ویتاله در شهر راونا معرف معماری سبک بیزانس است .
• در دوره بیزانس بهترین موزاییک کاری بر سطوح دیواره داخلی کلیسا ها کار شده است .
• مهم ترین هنر دوره دوم طلایی هنر بیزانس ، موزاییک سازی بود .
• دوره اول طلایی هنر بیزانسی از سده 4 ق . م تا سده 6 میلادی و دوره دوم آن سده دهم تا دوازدهم میلادی بود .
• در معماری بیزانس فضا گسترش یافته و عناصر تزیینی در جهت این گسترش فضایی به کار گرفته می شود .
• در معماری بیزانس جهت قرار دادن گنبد مدور بر یک صحن مربع از طاسچه استفاده می شد .
• کلیسای سنت صوفی شاهکار هنر معماری بیزانس در روم شرقی است.
• مقابر دخمهای اوایل مسیحیت را کاتاکومپ می نامیدند .
• کشف آثار مربوط به دو شهر هرکولانتئوم در قرن 18 میلادی زوایای ناشناخته تمدن باستانی روم را آشکار ساخت .
• کلیسا های مستطیل شکل صدر مسیحیت را باسیلیکا می نامیدند .
• باسیلیکای پستوم در جنوب ناپل قرار دارد .
• در کلیسای پیزا روحیه بنا های صدر مسیحی مانند سقف خرپایی وپلان باسیلیکایی آشکار است .