مطالب معماری
معماری دوران معاصر قبل و بعد از انقلاب اسلامی همراه با نکات مهم درسی و سوالات کنکوری
معماری دوران معاصر قبل و بعد از انقلاب اسلامی
مقدمه
شروع معماری معاصر ایران را می توان از حدود سال 1300 به بعد دانست این زمان است که در اثر تحولات سیاسی و اجتماعی جریان زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران تغییر کرد سیمای شهرهای ایران محول شد و بناهای لازم برای زندگی جدید مانند ادارات ، کارخانه ها ، بانکها ، ایستگاههای راه آهن ، دانشگاه و غیره و همچنین واحدها و مجموعه های مسکونی جدید در شهرها بوجود آمدند .
این بناها برخلاف بناهای پیشین که معماران سنتی طراحی شده اند که در ابتدا غیر ایرانی بودند و بتدریج ایرانیانی که در مدارس معماری خارج از ایران تحصیل کرده بودند و به دنبال آن فارغ التحصیلان اولین مدرسه معماری در ایران در حدود سال 1320 نیز به آنها اضافه شدند . از همان ابتدا و از طراحی اولین آثار در معماری ایران دو جریان موازی هم پدید آمد یک جریان که هیچگونه توجهی به میراث فرهنگی گذشته ایران نداشت و جریانهای معماری معاصر جهان را با یک دوره تاخیر و به صورتی غیر ماهرانه تقلید می کرد و جریان دیگری که کوشش داشت هر چند سطحی اما رابطه خود را با معماری گذشته ایران باقی نگاه دارد . البته هر دوی این جریانها که تا به امروز در ایران ادامه دارند موفقیت چندانی بدست نیاوره اند . آن بخش از معماری که دنباله روی جریانهای معماری معاصر جهان بودند به علت عدم ارتباطی که با آن داشتند و با توجه به تاخیری که در انتقال مبانی و اصول این معماری به ایران صورت می گرفت و بالاخره به علت عدم تسلط بر این اصول و بد فهمی آن صرفا به تقلید ناشیانه جریانهای معماری معاصر جهان پرداختند و جریان دیگری که معماری گذشته ایران و پیوند با آن را مطرح می کرد نیز عمدتا به تقلید سطحی و ساده لوحانه و در مواردی زننده از معماری گذشته ایران بسنده کرد .
به طور کلی معماری ایران را در این دوران معاصر می توان به چند دوره تقسیم کرد :
آثار مهم معماری در دوره اول ( سالهای 1300 تا 1320 ) که پهلوی اول بر ایران حاکم بود عمدتا توسط حکومت ایجاد شدند توجه به معماری گذشته به صورت تکرار سطحی و ظاهری بناهای معماری ایران به خصوص در دوره های قبل از اسلام یعنی هخامنشی و ساسانی ظاهر می شد و این امر از خود بزرگ بینی حکومت ایران در آن زمان ناشی می شد که خود را وارث امپراتوریهای با عظمت گذشته ای می دانست بدین ترتیب ساختمانهای دولتی و بناهای عمومی که نمود تحکیم قدرت مرکزی و دولت بود بیشتر فضاها و میادین جای گرفتند که از ویژگیهای فضای شهری نئوکلاسیک بهره داشتند .
در کنار این آثار کارهای معماری دیگری نیز بودند که به صورت التقاطی عناصری از معماری ایران بعد از اسلام را با عناصر وام گرفته شده از معماری اروپایی و در هم آمیخته بود به هر حال این آثار از نظر معماری منحط و فاقد ارزش بودند از آن جمله بانک ملی شهربانی ، پست و تلگراف و تلفن . بعد از جنگ جهانی دوم ایران آرام آرام به سوی شهر نشینی مدرن روی آورد . احداث خیابانهای سراسری و شبکه جدولی شهری بافت شهری سنتی را دچار دگرگونی کرد و قطعات مالکیت منظم و مستطیل شکل بوجود آورد با این تغییرات در شکل شهر به دوران معماری درون گرا با حیاط مرکزی پایان داده شد و معماران به الگوی تک بناهای جدید از یکدیگر روی آوردند و مسکن جدید از جانب از جانب گروه اجتماعی محدود و روشنفکر آن زمان ساخته می شد که می خواستند با آداب زندگی فرنگی زندگی کنند بخصوص در تهران این افراد متمکن متمایل به ترک مرکز مسکونی و تجاری شهر ( بازار و محله اطراف ) شدند و به تدریج خانه های خود را در شمال شهر در دامنه کوه البرز بنا نهادند .
در اختیار داشتن قطعات بزرگ زمین و نبودن یک ساخت شهری پیشین برای شکل دادن به این قطعات بزرگ زمین موجب شد که محله های جدید تهران به صورت یک استخوان بندی شهری بلکه پیرو الگوی شبیه به حومه شهرهای آمریکا شکل گیرند . در واقع باید پذیرفت پس از به وجود آمدن محورهایی مانند خیابان امام خمینی و فردوسی و انقلاب مکانهای شهری موفقی که قادر باشند مرکزیت و خصوصیات ویژه ای برای تهران تامین کنند بوجود نیامد . مرکز شهر در محدوده ای که بین دو جنگ ایجاد شده بود باقی ماند و بخشهای مسکونی پراکنده در خارج آن شروع به شکل گرفتن کرد . در جریان این مهاجرت خطی به سمت دامنه البرز معماری تهران با مسئله تک خانه روبرو بود تکخانه ای که هیچگونه گفتگوی معمارانه با یک بافت شهری موجود در برابر خود نداشت .
از سالهای 1320 به بعد سیاست ایجاد فعالیت ساختمانی در شهرها جهت بالا بردن اشتغال از اولویت خاص برخوردار شد فعالیتهای ساختمانی مربوط به منازل توسط خود مردم ضرورت میگرفت لیکن فعالیتهای ساختمانی به عهده مشاوران خارجی یا آرشیتکتهای ایرانی فرنگ رفته انجام می گرفت که این گروه با انجام این کارها فرصتی یافتند تا افکار جدید خودشان را پیاده نمایند . معهذا آنچه به صورت حاوی تا قبل از فعالیت این گروه و حتی در اوائل فعالیت این معماران مشاهده می شود وجود راه حلهای جدید معماری در رابطه با تحولات موجود و رواج تقلیدهای صرف و بی محتوا از معماری دوران گذشته بود ولی رفته رفته رویکرد دیگری به معماری گذشته ایران روی آورد که از کیفیت بهتری برخوردار بود و صرفا به تقلید عناصر معماری گذشته ایران نمی پرداخت و کوشش می کرد که از عناصر معماری ایران به صورت سمبلیک ( نمادین ) استفاده کند و به جای تقلید عناصر این معماری از هندسه آن استفاده کند لکن نتایجی که این دوره معماری به دست داد نیز ارزش مهمی نبوده و ره به جائی نبرد .
وارتان از نخستین معماران تحصیلکرده ایران در سال 1325 در مجله آرشیتکت این گونه اظهار می کند :
” راجع به مبارزه بین نسل جدید و قدیم باید گفت که این مبارزه در کلیه شئون زندگی و در هر موقع وجود داشته و خواهد داشت و انتخاب راه درست از این میان و انتخاب معماری مدرن و یا معماری سنتی فقط با در نظر گرفتن تمام عوامل موثر در معماری امکان پذیر می باشد با توجه به پیشرفتهائی که از نظر مصالح ساختمانی ، اسلوب بناسازی ، رعایت تناسب و اصل هماهنگی شکل ظاهری حجم دیوارها و ضخامت دیوارها صورت گرفته و شرایط فوق در حال حاضر تفاوت یافته است پذیرفتن عوامل فوق در معماری عصر حاضر درست به نظر نمی رسد این عصر ما را به تکاپو و امید دارد و اثرات آن در تمام شئون پیداست .
در عین حال استفاده از اسلوب قدیم و مدرن نشان دادن آن توسط تزئینات زائد نیز مضحک می باشد و در صورت ادامه این روش می توان گفت که ما روح این قرن را نفهمیده ایم . در مورد اسلوب فعلی ساختمان می توان گفت که در پیدایش این اسلوب غیر از عوامل فرهنگی و زندگی اجتماعی پیشرفت صنعت و ظهور مصالح ساختمانی جدید از قبیل آهن و سیمان موثر بوده اند و استعمال سیمان در عمارت بتن آرمه کمک زیادی در به حقیقت پیوستن اسلوب جدید معماری نموده است از نمونه کارهائی که با این شیوه در این دوره انجام گرفته می توان هنرستان دختران ( کاروارطان ) را نام برد”
غربی شدن و سبک بین المللی 1356-1321
هر چند معماران دوران مدرنیزاسیون در تهران تا حد زیادی مدیون کارکردگرایی معماری اروپایی هستند آغاز غربی شدن معماری اروپائی در تهران را می توان حدودا سال 1325 و ساختن وزارت مالیه به وسیله فروغی دانست . نمای اصلی این بنا به سبک بوزار است و جناحهای ساختمان کاملا سبک مدرن دارند . به دنبال ساخته شدن این بنا چندین بنای مدرنیستی برای اداره رایو و ایستگاههای قطار و نیز ادارات و بانکها طراحی شد .
بدین ترتیب بود که سیحون باک سپه مرکزی را با بتن و بدون تزئینات طراحی کرد ( 1332 ) فروغی و غیاثی ساختمان مدرنیستی مجلس سنا را طراحی کردند ( 1338 ) و ساختمان مرکزی شرکت ملی نفت ایران در سال 1340 بر اساس طرحهای اتحادیه و فرمانفرئیان ساخته شد . ساختمان شرکت ملی نفت ایران که تکنولوژی دال بتنی ساخته شده بیش از هر بنای دیگری تجسم پیروزی سبک بین المللی است که در سالهای بعد در ساختمان ادارات بی شماری به کار گرفته شد .
زیبا شناسی کارکردی و مهندسی در سازه هایی چون استادیوم ورزشی فرح آباد کار درویش (1345 ) نیز به چشم می خورد و تالار رودکی هم به سبک مدرنیستی توسط آفتاندالیان طراحی شد و در سال 1346 بنای آن به پایان رسید البته در پرداختهای فضای داخلی این بنا از موتیفهای زیگورات استفاده شده است. وزارت کشاورزی ( فرمانفرمائیان 1345 ) هم ادامه دهنده همان سبک بین المللی است که ویژگی اصلی این بنا هاست . مشابه این سازه ها را در پایتخت های متعددی در جهان می توان یافت اما آنها را معماران تحصیلکرده غرب در تهران ساخته بودند . سبک بین المللی در آن دوره رواجی تام داشت و فرم از کارکرد تبعیت می کرد و روزبه روز بر تعداد بناهایی که به زیبایی شناسی مهندسی وفادار بودند افزوده می شد اما در همان زمان روند دیگری داشت در کنار روند بالا ظهور می کرد که همانا به دست دادن تعبیری دوباره از میراث معماری ایران در سازه های مدرن بود که معماران ایران تحصیلکرده وطن و خارج از کشور طراحی می کردند .
مدرنیسم ایرانی ( 1373- 1350)
از سال 1350 به بعد که معماری مدرن سالهای آخر خود را می گذراند و اصولا در این معماری نیز یک جریان تاریخ گرا پدید آمده بود چنانچه قبلا ذکر شد چند معمار ایرانی نیز کوشیدند آثاری در پیوند با معماری گذشته ایران پدید آوردند که کیفیت بالاتری از آثار مشابه به پیش داشت لکن این آثار نیز روح و اصول معماری ایران را به درستی درک نکرده بودند و به خصوص اینکه در یک مرحله تکاملی نسبت به معماری گذشته ایران قرار نداشتند .
معماری این دوره با استفاده از تکنولوژیهای مدرن ساخت و زیبایی شناسی مدرنیستی درصد برآمدند تا تعبیری دیگری از معماری سنتی ایران به دست دهند شاید برجسته ترین بنا در میان نخستین بناهای به سبک مدرن ایرانی بنای یاد بود میدان آزادی باشد که امانت آنرا در سال 1350 طراحی کرد . طرح این بنا که به شکل تاق پیروزی ساخته شده از تاق کسری در تیسفون الهام گرفته که با بیانی مدرن با موتیفهای اسلامی همراه شده است .
در همین زمان « سردار افخمی » و شرکا تئاتر شهر ( 1350 ) را ساختند و الهامبخش
طراحی موزه هنرهای معاصر (1356 )شدند که معماری بوی کویر بود . طراحی مرکز بین المللی پژوهش مدیریت را اردلان در سال 1359 انجام داد که نقطه حرکتش معماری شهرهای کویری بود و در ساختمان (1359 ) امانت هم تعبیری دوباره از بازار دیده می شود این بنا در حال حاضر محل سازمان میراث فرهنگی است .
این روند به کارگیری معماری سنتی ایران در پلان ، نما ، تزئینات و کل پرداخت در چهارچوب زیبایی شناسی مدرن شاید مهمترین روند در تاریخ اخیر معماری باشد . تجلی آنرا می توان در کار دیبا در فرهنگسرای نیاوران هم دید و در کار فرمانفرمائیان در استادیوم آزادی ( 1353 ) در کار مظلوم در سازمان حج زیارت ( 1369 ) و نیز طرحهای اخیر برای کتابخانه ملک (1374 ) که آستان رضوی عهده دار آن شده است . این روند نشانگر احیای علاقه به تاریخ معماری کشور است و در آن زیبایی شناسی ایران با ذوقی مدرنیستی در هم آمیخته است .
پس از شروع جریان فرا مدرن ( Post Modern) در معماری جهان که با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران همزمان بود دو موضوع به موازات هم دوره جدید معماری را در ایران به وجود آورد و یکی اینکه اصولا پس از پیروزی انقلاب معماران ایران سعی کردند معماری ایران را به سوی یک معماری با هویت مستقل و متکی بر میراث معماری گذشته خود هدایت کنند و دیگر اینکه مبانی نظری معماری فرامدرن نیز توجه جدی به معماری گذشته سرزمینها را مطرح می کرد این دو موضوع دست به دست هم دادند و آثاری در ایران به وجود آمدند که سبک و سلیقه معماری فرامدرن را با توجه به عناصر معماری گذشته ایران ( به خصوص معماری بعد از اسلام ) در خود داشتند لکن برخورد آنها به معماری گذشته ایران یک برخورد سطحی و ظاهری بود و عناصر کلیشه ای معماری فرامدرن نیز به وفور و به صورت تصنعی در این آثار به کار گرفته شده اند .
معماری مسکونی
تا پیش از دوره مدرن تحول سبکهای معماری به صورت کاملا مستقل از معماری مسکونی صورت می گرفت خانه سازی همواره مقوله ای مجزا از ساختن ابنیه خاص تلقی می شد اگر چه در ایران فاصله گونه شناسانه و سبک شناسانه ابنیه عمومی و خصوصی کمتر از کشورهای اروپایی مسکن معمولی کمتر مورد توجه معماران قرار می گرفت آزمایشگاه تجربه هایی که در زمینه هایی زیبایی شناسی ، سبک شناسی یا گونه شناسی صورت می گرفت بیشتر کلیساها ، کاخها و ابنیه عمومی مهم بود . در دوره معاصر و خصوصا معماری هم از زمان تاسیس دانشکده هنرهای زیبا تا امروز مقوله خانه سازی یکی از مباحث بسیار مهم معماری بوده است نیاز مدام به مسکن که یکی از مسائل مهم سیاسی و اجتماعی کشور را تشکیل می دهد گاه سبب می شود به این موضوع بیشتر از دید فنی اجرایی و کمی توجه شود تا از دید کیفی .
. گروهی از معماران دهه 40 که کم و بیش سابقه آکادمیک و حرفه ای را سوسیالیستی داشتند کوشیدند که به روشی جدید طراحی کنند .
برخی از این معماران مانند جواد حاتمی و ایرج کلانتری از اواخر دهه 40 تا نیمه دهه 50 به تجربیاتی دست زدند که آمیخته با حال و هوای معماری ایرانی بود برخی دیگر مانند فرخ افشار ، نسرین فقیه ، مهوش و همایون عالمی ، کامران دیبا ، نادر اردلان و علی اکبر صارمی به طور مشخص به کار در زمینه معماری ایرانی پرداختند . بومی گرایی در دو جبهه تجربی – مانند کامران دیبا – و نظری – در فعالیتهای نسرین فقیه و نادر اردلان – گسترش می یافت . در دهه 50 و اوائل دهه 60مشکل اصلی وضعیت دشوار و گاه بیمارگونه در برابر معماری گذشته بود که معماران نه می توانستند آنرا رها کنند و نه قادر بودند راه حلی قطعی و مناسب برای به کارگیری مجدد آن ارائه دهند زمینه های مختلف به کارگیری معماری ایران را در این دوره می توان به صورت زیر طبقه بندی کرد :
الف ) احیای تکنولوژی صنعت گرایانه و سنتی ساختمان ، برای نمونه کارهای فرخ افشار برای DW تشکیلاتی که برای معماری و برنامه ریزی در جهان سوم ایجاد شده بود .
ب ) تجربیات گونه شناسی ، برای نمونه پروژه مسجد دانشگاه شریف در تهران کار علی اکبر صارمی ، تقی رادمرد ، جواد بنکدار .
ج ) برخورد فرمالیستی برای نمونه موزه هنرهای معاصر اثر کامران دیبا
د ) سنتزهای مفهومی و نمادگرایانه برای نمونه مرکز موسیقی تهران اثر نادر اردلان
ه ) تداوم سنتهای معاصر معماری ایران برای نمونه معماری بین دو جنگ جهانی
در هر حال پیام منطقه گرایانه معماری پست مدرن اگر چه این نکته مثبت را داشت که معماری ایران را به سبک نوعی هویت اصیل تشویق کرد ولی از طرف دیگر خطری جدی را نیز برای این معماری به همراه آورد و آن این بود که معماران دیگر نیازی به رقابت حرفه ای در عرصه بین المللی احساس نمی کردند . به طور کلی معماری دو دهه اخیر را می توان نوعی شیوه گری سبک شناسانه به صورت تلفیق معماری غربی با معماری تاریخی ایران دانست .
مسابقات معماری و شهر سازی
در ایران برگذاری مسابقات معماری و شهرسازی همچون اقتباسهای دیگر جامعه ما از تمدن غرب از اوائل این سده باب شده است . در این تاثیر این نظر می توان دو نمونه از اعلان این نوع مسابقات در روزنامه اطلاعات را گواه گرفت و زندگینامه مهندس وارطان را در مجله آرشیتکت را شاهد آورد که گویا مسئولان حکومت وقت پس از برنده شدن او در برخی از مسابقات معماری او را شناخته و به کار گرفته اند برگزاری معماری و شهرسازی بیشتر در دوره پهلوی دوم و حتی یک مسابقه بین المللی – طرح کتابخانه ایران – اگرچه حکایت از قوت گرفتن ایده برگزاری این نوع مسابقات و رواج نسبی آن در جامعه حرفه ای دارد برخلاف رویه معمول در کشورهای غربی به قانونمندی شدن این مسابقات نیانجامید . در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسابقه مجموعه فرهنگستانهای جمهوری اسلامی ایران در سال 1373 نقطه عطف برگزاری یک سلسله مسابقات معماری و شهرسازی شد که نقش موثری در ایجاد هیجان و رقابت در میان دفاتر معماری ، معماران جوان و دانشجویان این رشته ها کرد و زمینه اسز طرح مسائل نظری و عملی معماری در کشور شد که در دهه نخست پس از انقلاب راکد ماند .
ساختمانهای بلند در ایران
نخستین ساختمان بلند تهران را که در آن آسانسوری نیز به کار گذاشته شد آقای مهندس هوشنگ خان شقاقی در سالهای 30-1328 ساخته اند این ساختمان ده طبقه دارد و آسانسور آنرا نیر خود مهندس خان شقاقی ساخته اند در سالهای 41- 1339 در محل تقاطع خیابان فردوسی و جمهوری ساختمان تجاری 16 طبقه ای به نام ساختمان پلاسکو متعلق به القانیان ساخته شد که گفته می شود طراحان آن اسرائیلی بوده اند این اولین ساختمان بلند با اسکلت فلزی در ایران بود و اسکلت فلزی آن هم از بیرون نمایان بود .
دوسال بعد ساختمان تجاری 13 طبقه آلو مینیوم نیز با اسکلت فلزی در خیابان جمهوری با سرمایه القانیان ساخته شد که دارای دو دستگاه آسانسور نیز بود . از جمله ساختمانهای شاخص بلند در تهران در سالهای دهه 40 ساختمان بانک کار در خیابان حافظ بود که آقای عبدالعزیز فرمانفرمائیان آنرا طراحی کرده بود . نخستین مجموعه بلند مرتبه مسکونی در تهران مجموعه بهجت آباد بود که در سالهای 49- 1343 بین خیابانهای حافظ و ولی عصر ساخته شد . ساخت این مجموعه پس از تدوین و تصویب قانون تملک آپارتمانها در سال 1343 برای تشویق احداث ساختمانهای بلند مسکونی آغاز شد .
پس از تصویب ماده صد اصلاحی قانون مالیاتهای مستقیم ( مصوب 1345 ) ساخت مجتمع مسکونی سامان ( شماره 1 ) در 20 طبقه در ضلع شمالی بلوار کشاورز در سال 49 آغاز گردید این ماده برای تشویق و ترغیب مالکان و صاحبان سرمایه به احداث ساختمانهای بلندتر از ده طبقه تنظیم شده بود شرکت ساختمانی سامان ایران از سوی دولت با مدیریت افراد صاحب نفوذی چون احمد علی ابتهاج و عبد المجید اعلم تشکیل شد و هدف از تاسیس آن بیشتر ترویج ساختمانهای بلند مسکونی و آزمون عملی قانون تملک آپارتمانها بود تا مسائل انتفاعی در این ساختمان برابر نخستین بار از عناصر پیش ساخته استفاده شد .
در سالهای دهه 50 ساخت مجموعه های مسکونی عمدتا در شمال و شمال غرب تهران رونق یافت محل استقرار و نوع این مجموعه نشان می دهد که سیاست تشویق و ترغیب بلند مرتبه سازی برای تامین مسکن اقشار کم درآمد و متوسط حاصل دیگری به بار آورد شاید از مهمترین دلایل این امر گرانی قیمت تمام شده ساختمانهای بلند مرتبه مسکونی بود در همین دوره تعداد زیادی ساختمان بلند مرتبه با کاربری تجاری و اداری اعم از هتلها ، بانکها و ساختمانهای اداری عمدتا در مناطق مرکزی و شمال تهران ساخته شد . حدود 80% از ساختمانهای بلند مرتبه در سالهای پیش از انقلاب را موسسات و افراد خارجی ساختند یا در ساخت آنها دخالت داشتند .
با وقوع انقلاب اسلامی بلند مرتبه سازی تقریبا به مدت بیش از 10 سال متوقف شد . در این سالها ساخت و ساز این نوع ساختمانها به تکمیل مجموعه مسکونی نیمه تمام محدود ماند .
موج جدید بلند مرتبه سازی در سالهای پایانی دهه 60 در پی افزایش قیمت زمین در تهران و آغاز فروش تراکم از سوی شهرداری تهران آغاز شد و بخشهای شمالی تهران عمدتا مناطق 1، 2 ، 3 شهرداری را در نوردید رونق برج سازی خصوصی ظاهرا ارگانها و نهادهای دولتی نظیر بنیاد مستضعفان را هم تشویق به برج سازیهای تازه یا افزودن بلوکهای جدید به مجموعه های مسکونی تحت پوشش خود بدون توجه به ضوابط طرحهای اصلی کرده است گفته می شود که هم اینکه در تهران بیش از 50 برج بالاتر از 14 طبقه – عمدتا در شمال تهران – دردست احداث است .
نکات مهم معماری ایران :
• شبستان زمستانی مسجد و محل استحمام را ( در حمام ها ) گرمخانه می گویند .
• از آثار معماری دوره اشکانیان : کاخ کوه خواجو در سیستان – کاخ نساء در شرق ایران ، کاخ هتزا ( حضراء ) در عراق .
• عناصر ایوان ، طاق و گنبد که ریشه در هنر اشکانی دارند بعد ها در هنر اسلامی وارد شده است .
• آرامگاه امیر ارسلان جاذب در استان خراسان در زمان غزنویان ساخته شده است .
• ساختن آرامگاهها از زمان سامانیان و از خراسان شروع شد مثل آرامگاه امیر اسماعیل سامانی و هارونیه طوس ( قرن 6 هجری ) .
• دروازه قرآن شیراز مربوط به دیلمیان است .
• مسجد عتیق شیراز مربوط به دوران صفاریان است .
• برج و مناره مسعود سوم با آجرکاری های زیبا مربوط به دوره غزنویان است .
• در شهر هایی چون اصفهان ، نیشابور ، بصره ، بغداد ، هرات ، مرو ، بلخ و موصل مدارسی ساخته شد ند و به نظامیه شهرت یافتند . مهم ترین آنها نظامیه بغداد بود .
• بنیانگذار حکومت سلجوقیان طغرل بود که اکنون آرامگاهش در ری است .
• در زمان سلجوقیان اروپا در دوران رومانسک بود .
• در دوره سلجوقیان مساجد چهار ایوانی می شود که نمازخانه گنبددار پشت ایوان جنوبی است .
• اولین مسجد چهار ایوانی در ایران مسجد جامع زواره است .
• از مساجد دوره سلجوقیان : مسجد جامع قزوین ، مسجد جامع اردستان و مسجد جامع گلپایگان را می توان نام برد .
• در دوره سلجوقیان مدارس نیز به همان سبک چهار ایوانی ساخته می شود ( مدرسه غیاثیه و مدرسه نظامیه در نیشابور ) .
• مسجد فریومد در خراسان به سبک دو ایوانی مربوط به دوره سلجوقیان و گچبری آن مربوط به دوره ایلخانان است .
• مجسمه هرکول در پای کوه بیستون متعلق به سلوکیان است .
• مقرنس ، عبارت است از حجم های فرورفته و برجسته ( به شکل لانه زنبور ) که با بهره گیری از گچ یا چوب یا فلز در زیر گلدسته مناره ها ، بالای ایوان مساجد و دیگر ابنیه و نیز بالای محراب مساجد ، کاربرد دارد و از عوامل فزاینده زیبایی و توجه در معماری سنتی ایران است .
• از انواع مهم کاشی می توان به کاشی هفت رنگ ، کاشی معرق و معقلی اشاره داشت
• نقشه چهار ایوانی در ساخت بسیاری از بنا ها الهام گرفته از نقشه کاخ آشور متعلق به زمان اشکانیان است .
• در عهد سلجوقیان آجرکاری ، در عهد ایلخانان گچبری ، در عهد تیموریان و صفویان کاشی کاری بیشتر رواج داشته است .
• مقبره ها اغلب با نقشه های مدور ، مربع و هشت ضلعی ساخته می شدند از بنا های مقبره ها می توان از : مرقد اسماعیل سامانی در بخارا ، گنبد قابوس در گرگان ، برج رادکان در خراسان و . . . نام برد .
• پل های معروف قدیمی : پل « بردیده » در جلگه مرودشت از دوره هخامنشیان ، پل بیستون در کرمانشاه از دوره ساسانیان ، پل بند امیر در فارس از دوره آل بویه .
• ایوان منار جنبان به سبک مغولی است .
• مناره های منارجنبان در عصر صفویه به ایوان اضافه شده است .
• شیوه معماری کاخ العمره و کاخ المشتی که در زمان امویان احداث گردیده از شیوه هنری عصر ساسانی اقتباس شده است .
• کاخ خورشید کلات مربوط به دوره نادر شاه افشار و کاخ صاحبقرانیه و شمس العماره مربوط به قاجار است .
• از جمله قدیمی ترین حمام ها ، حمامی در تخت جمشید از دوره هخامنشی و حمامی در کاخ آشور متعلق به اشکانیان است .
• نام دیگر تیسفون پایتخت ساسانیان مدائن است .
• معبد آناهیتا در کنگاور مربوط به سلوکیان است .
• عناصر اصلی معماری اشکانی : طاق ، گنبد و ایوان بوده است .
• اولین گنبد در ایران در رباط سفید در راه استان خراسان مربوط به دوره اشکانیان است .
• در دوره ساسانیان کاخ ها گنبد داشته اند ولی در دوره صفویه کاخ ها گنبد نداشته و به صورت تالار ستون دار بوده اند .
• از نظر تزیینات دوره صفویه اوج کاشی کازی است .
• مسجد ارومیه به سبک عثمانی و مانند مسجد ایا صوفیه است که مربوط به ایلخانان می باشد .
• مسجد نایین گچبری های زیبایی دارد و منبر این مسجد مربوط به قرن هفتم دوره ایلخانان است .
• در دوره سلجوقیان بنا ها کوتاه و وسیع بوده و در دوره ایلخانان ارتفاع بنا ها زیاد شده است .
• طاق نمای کم عمق با کادر مستطیل را نقول گویند .
• در دوره ایلخانان کاشی کاری به صورت نقوش هندسی بوده است .
• مسجد آقا بزرگ در کاشان مربوط به قاجاریه است .
• در دوره تیموریان بیشتر از همه گنبد ها رفیع و بلند بوده است .
• مسجد شیخ لطف الله ، برخلاف مساجد اصفهان حیاط ندارد و مناره هم برای آن ساخته نشده است .
• کاشی های گنبد شیخ لطف الله به رنگ نخودی است .
• واژه « شیوه » در ایران به جای آن چه در هنر غربی به نام « استیل » خوانده می شود استفاده می شده و در معماری سایر هنرها از واژه شیوه استفاده شده است . برهمین اساس در معماری ایران هفت شیوه وجود دارد : پارسی ، پارتی ، خراسانی ، رازی ، آذری ، اصفهانی ، نوین ( التقاطی ) .
• در خانه های ایرانی اتاق ها به صورت سه دری ( اتاق خواب ) ، پنج دری ( پذیرایی ) ، تالار و . . . ساخته شده و در هر کدام ویژگی خود را داشته اند .
• محمد تقی خان معمارباشی ، معمار مدرسه دارالفنون بوده است . و به احتمال فراوان ، معمار قصر نیاوران در سال 1268 ه . ق نیز همراه او بوده است .
•
• منطقه مارلیک در قسمت شمال ایران قرار دارد .
• حرکت اولیه در روند تکوین هنر اسلامی ، مدیون هنر ایران وبیزانس می باشد .
• جهان بینی ا نسان گرایانه مربوط به تمدن یونان است .
• گنبد جنوبی مسجد جامع اصفهان به نام گنبد نظام الملک مشهور است .
• در نقش برجسته های فراز طاق بستان می توان هنر رومی بر آثار ساسانی دید .
• هنر معماری ساسانی را می توان در کاخ بیشابور ، طاق کسری و عمارت خسرو مشاهده نمود .
• در دوره عباسیان ، عراق مرکز حکومت اسلامی بود .
• خراسان را ، زادگاه اولین نمونه های معماری اسلامی ایران دانسته اند .
• در شیوه خراسانی ، نقشه عمومی بنا های آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده ، مساجد به صورت « شبستانی » یا « چهل ستونی » ساخته شده اند .
• قدیمی ترین بنای به جامانده از صدر اسلام در ایران ، مسجد جامع فهرج است
• معروف ترین بنای قرون اولیه اسلام در ایران ، مسجد تاریخانه دامغان است .
• در دوره سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید آمد .
• یکی از مهم ترین بنا های شیوه رازی را می توان « گنبد نظام الملک » مسجد جامع اصفهان دانست .
• سبک آذری در دوران مغول پدید آمد و در دوران تیموری به اوج کمال خود دست یافت .
• سبک بنای گنبد سلطانیه ، آذری است .
• آرامگاه امیر اسماعیل سامانی از نخستین بنا های شیوه رازی می باشد ، عنصر اصلی ساخت این بنا از آجر می باشد . این آرامگاه در شهر بخارا قراردارد .
• شیوه ساخت مقبره قابوس بن وشمگیر ، رازی است .
• مسجد جامع ورامین از بنا های شاخص سبک آذری به شمار می رود و با گنبد و ایوان های چهارگانه کشیده و رفیع ، طاق نما های باریک و بلند ، کاشی کاری معرق و گچبری های زیبا ، از آثار برجسته قرن هشتم هجری ایران به شمار می رود .
• مسجد گوهر شاد در کنار مرقد حضرت رضا ( ع ) در مشهد واقع است ، به همت همسر هنرپرور شاهرخ تیموری در قرن نهم هجری بنا شد .
• مدرسه غیاثیه از نمونه های کم نظیر معماری مدارس دوران تیموری است کاشی کاری معرق آن در رنگ آمیزی و نقش از کامل ترین و متناسب ترین نوع کاشی کاری می باشد . این مدرسه در قریه « خرگرد » در سه کیلومتری « خواف »
خراسان قرار دارد .
• شیوه اصفهانی پیش از دوره صفویه و در زمان « قراقویونلو » آغاز گردید .
•
• نیایشگاه خورشید در کاخ هترا قرار دارد .
• قدیمی ترین گنبد های شناخته شده ایرانی در کاخ فیروزآباد قرار دارد .
• دیوار عریض اطراف شهرها را بارو می نامیدند .
• کاخ نساء مربوط به دوره اشکانی وکاخ فیروزآباد مربوط به دوره ساسانی است .
• تنها بنای کاملی که از نادرشاه افشار باقی مانده ، قصر خورشید است .
• باغ دولت آباد یزد در سال 1160 هجری قمری ساخته شد و از زیبا ترین بنا هایی است که به دوره افشاریه و زندیه مربوط می شود .
• کاروانسرای رباط شرف در نزدیکی شهر مرزی سرخس ، در شمال شرقی خراسان قرار دارد .
• عصر طلایی و شکوفایی احداث کاروان سرا ها در ایران مربوط به دوره صفوی است .
• کتیبه های کاروانسرا ها در شیوه رازی بیشتر از آجر وکاشی ساخته شده است .
• بینه میان در و گرمخانه تمامی حمام ها ( تا قبل از لوله کشی آب ) با اختلاف سطح از زمین در گودی ساخته می شد .
• بیشتر حمام ها ، قبل از ورود به راهروی منتهی به حمام ، در جلوی خود محل کوچکی به نام پیشخوان داشتند .
• فضای سربینه جایگاهی بود برای درآوردن لباس و مانند سکویی دور تا دور فضا را گرفته بود .
• در بعضی از حمام ها ، قسمت مقابل در ورودی ، وسیع تر و تمیز تر تزیین شده بود که به آن شاه نشین می گفتند .
• فضای سربینه معمولا هشت گوش و چهارگوش و به ندرت دایره است و اطراف آن سکوهای نشیمن و رختکن و در زیر سکوها حفره هایی برای کفش کندن تعبیه شده بود .
• حمام خسرو خان در اصفهان و حمام گنجعلی خان در کرمان است .
• حمام فصل اراک حمام متصل شده ای است که یکی برای استفاده مسلمین و دیگری برای غیر مسلمانان است .
• نام دیگر پل شکسته خرم آباد ، شاپوری است .
• قدیمی ترین پل و سد دوره اسلامی ، بند امیر است .
• گنبد های اورچین به گنبد هایی گفته می شود که به شکل پله پله هستند .
• الگو و طرح مساجد اولیه اسلام از مسجد نبی اکرم ( ص ) گرفته شده است .
• شیوه معماری خراسانی – رازی – آذری – اصفهانی به ترتیب اولین و دومین و سومین و چهارمین شیوه معماری ایرانی است .
• سبک و شیوه معماری مسجد نایین ، خراسانی است .
• معماری دوره سامانیان ، تلفیقی از شیوه خراسانی – رازی است .
• محل انتهای شیب آب انبار ، پاشیر نامیده می شود .
• اولین پدیده های معماری اسلامی که با اسلام ظهور یافتند ، مساجد بودند .
• مسجد مدینه قدیمی ترین مسجد جهان است .
• مسجد تاریخانه دامغان جزء مساجد شبستانی محسوب می شود که با نقشه ای مستطیل شکل با حیاط مرکزی مربع و شبستانی در جهت قبله و رواق هایی در اطراف دارد و بعضی معتقدند که این مسجد بر روی آثار ساسانی بنا شده است .
• مسجد جامع اصفهان جزء مساجد تک ایوانی است و دارای 9 ایوان است .
• درگاه ورودی و خروجی مسجد که شبیه ایوان است را ، آیگاه می نامند .
• مسجد ساوه جزء مساجد دو ایوانی است .
• سلجوقیان در کنار احداث بنا های متعدد به ساختن مسجد رغبت بیشتری از خود نشان می دادند .
• بنای خایخانه در مسجد عتیق شیراز است .
• گنبد « الله – الله » دربقعه شیخ صفی الدین اردبیلی قرار دارد .
• مسجد جامع یزد دارای شبستانهای غربی و شرقی و شبستانی به نام شاهزاده دارد .
• فضا های سرپوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مساجد را رواق می نامند .
• نمای دو جرز یا پایه ضخیم ایوان ها در دو طرف ایوان را اسپر می گویند.
• قدیمی ترین منار موجود در ایران میل اژدها در غرب نورآباد ممسنی است که مربوط به دوره اشکانی می باشد .
• پوسته بیرونی گنبد را « خود » می گویند .
• پوسته درونی گنبد را « آهیانه » می گویند .
• گنبد مقبره دانیال نبی در شوش ، اورچین ( پله پله ) است .
• گنبد میل رادکان در قوچان ، مخروطی شکل است .
• محراب نشان دهنده قبله مسلمین است .
• عالی ترین مقرنس کاری مربوط به دوره صفوی می باشد .
• مقرنس کاری ورودی مسجد جامع یزد از نوع کاسه ای است .
• در دوره اسلامی به ویژه در عهد سلجوقی علاوه بر استفاده کاربردی از آجر آن را به عنوان تزیینات بنا و مخصوصا در نماسازی بنا به کار می بردند .
• شبستان الجایتو در مسجد جامع اصفهان است .
• گنبد سلطانیه ، عظیم ترین و بلند ترین گنبد اسلامی جهان است .
• سبک و شیوه معماری مجموعه آرامگاههای شاه زند ، آذری است .
• مسجد وکیل شیراز در دوره زندیه بنا شده است .
• مسجد جامع یزد معرف سیوه معماری ایلخانی است .
• در معماری مساجد از سده چهارم به بعد با برداشتن ردیف هایی از ستون شبستان ها ، ایوان و گنبد ساخته می شود .
• آتشکده نور آباد از آثار دوره سلوکیان است .
• قوس های به کار رفته در معماری دوره خراسانی به صورت بیضی و تخم مرغی می باشد .
• قدیمی ترین گنبد شناخته شده مربوط به کاخ فیروز آباد می باشد .
• در خانه های سنتی ایران ، هشتی به فضایی گقته می شد که میان در ورودی خانه و فضای داخلی آن قرار داشت .
• در میان کاح های دوره صفوی ، کاخ عالی قاپو محل تماشای جشن ها و بازی های ورزشی بود .
• بیشترین باغ های رسمی و تزیین شده در شهر اصفهان قرار داشتند .
•
• قوس های تاریخانه دامغان از نوع جناقی است .
• مقبره امیر اسماعیل در بخارا از آثار معماری دوره سامانیان است .
• خانه بروجردی ها از آثار معماری دوره قاجار است .
• ماده اصلی تشکیل دهنده بنای طاق کسری ، آجر است .
• مشخص ترین ویژگی معماری مقبره دانیال نبی که آن را از مقابر دیگرمستثنی نموده ،گنبد اورچین ( پله پله ) آن است .
• مسجد شیخ لطف الله ، مشهورترین مسجد دوره صفوی بود .
• غار شاهپور در کازرون قرار دارد .
• بنای برج های خرقان مربوط به دوره سلجوقیان و طاق بستان مربوط به دوره ساسانیان می باشد .
•
• کاخ عالی قاپو یکی از شاهکارهای معماری غیر مذهبی در شیوه اصفهانی است .
• مسجد سپه سالار ( مطهری ) در زمان خود بزرگ ترین مسجد تهران قلمداد می شد ، بنایی است چهار ایوانی ، با ایوانهای رفیع و گنبدی زیبا در جبهه جنوبی .
• خط نستعلیق توسط میر علی تبریزی ا بداع شد .
• شبستان زمستانی مسجد را ، گرمخانه نامیده می شود .
• به پنجره هایی که از زمین فاصله داشته باشند ، پاچنگ می گویند .
• جهت قرارگرفتن خانه یا هر بنایی را رون می نامند .
• مسجد جامع تهران یک ایوانی است .
• پس از سده هفتم ، بیشتر مسجد ها چهار ایوانی می باشند .
• بعد از مسجد ، مهم ترین بنای عمومی از ساختمان های درون شهری مدرسه است
• قدیمی ترین مدرسه که تا به حال چندین بار مورد بازسازی قرار گرفته ، مدرسه فخریه سبزوار است .
• اصلی ترین عنصر بازار ، راسته است .
• طولانی ترین بازار سرپوشیده ایران در زنجان قرار دارد .
• دوره قاجار را دوره انحطاط معماری ایران می دانند .
• نوع کاشی مورد استفاده در عهد سلجوقی به خشت کاشی معروف است .
• هرات پایتخت دوره تیموریان بوده است .
• مسجد آقا نور اصفهان و مسجد کبود تبریز مربوط به عهد تیموری می باشد .
• بنای مسجد آقا بزرگ در کاشان متعلق به دوره قاجار است .
• برجسته ترین کارهای تخت جمشید ، شوش و پاسارگاد متعلق به دوران هخامنشی بوده است .
• برجسته کاری های نقش رستم ، دره بیشابور و طاق بستان متعلق به دوران ساسانیان است .
• استفاده از تمدن و هنر ملت های ( یونان ، مصر و بین النهرین ) در دوران هخامنشی صورت گرفت .
• به کار بردن موزاییک در بیشابور در دوران ساسانیان رواج یافت .
• نام بزرگ ترین شهر سومری ، اروک بوده است .
• اعتقاد مورخان بر این است که زیگورات توسط سومری ها به وجود آمد .
• زیگورات به معنای سکو یا بنای پله پله ای که عرض و طول هر طبقه از اشکو به پایین تر کمتر است .
• اساس و پایه معماری سومری ها از جرز و قوس و طاق گهواره ای بوده است .
• زیگورات معروف بابل دارای 3 ردیف پله بوده است .
• هرم زوسر ( در مصر ) نخستین مقبره عظیم پادشاهی بود .
• احداث گنبد بر روی بنا های چهار ضلعی از طریق فیل پوش ها توسط ساسانیان ایجاد شد .
• استفاده از ساروج و پرهیز نکردن از شکوه و ارتفاع زیاد و تنوع فوق العاده در طرح ها از ویژگی های معماری دوره پارتی می باشد .
• استفاده بسار خوب از تکنیک پیشرفته تاق و گنبد مربوط به دوره پارتی است .
• در درون شهر های دوره پارتیان مهم ترین ساختمان معمولا، ارگ و پرستشگاه می باشد .
• قدیمی ترین محل سکونت پارتیان در شهر نساء بوده است .
• در بنای صد دروازه 3 نوع طاق زنی مورد استفاده فرار گرقته است .
• کاخ هترا مربوط به پارتیان می باشد .
• کاخ آشوراحتمالا نخستین نمونه شناخته شده از بنای چهار ایوانی است که به یک حیاط مرکزی باز می شود .
• بهترین نمونه ایوان های کاملا تحول یافته را در کاخ آشور می توان مشاهده نمود .
• مهم ترین اثری که در معماری معبد آناهیتا – کنگاور جلب نظر می کند ، ستون های عظیم و قطور آن می باشد که در حاشیه صفه قرار دارد .
• نام دیگر ایوان مداین ، طاق کسری است .
• شکستن قرینه در هنر معماری ایران و ایجاد تنوع در طرح آن و استفاده از طاق های معلق در تالارهای باریک جناحین کاخ ، از ویژگی های کاخ سروستان است .
• کاخ شیرین شباهت بساری به کاخ دامغان دارد .
•
• گنبد روی گوشواره – تکوین ایوان طاق دار ، دو ویژگی مهم پارتیان در معماری است .
• آب انبار پنج بادگیر در جزیره کیش واقع شده و مربوط به دوره قاجاریه است .
• عنصر ایوان در معماری مساجد ایرانی در بین مساجد کشور های جهان ، نمونه و مثال زدنی است .
• حوض هایی که در وسط باغ های ایرانی احداث می کردند ، دایره شکل و شش ضلعی و هشت ضلعی و مستطیل شکل با گوشه های پخ زده شده ، بود .
• اغلب بازارهای شهرهای ایران دارای شکل خطی و ممتد هستند .
• تعریف زیر مربوط به تکیه می باشد « در وسط صحن سکویی بلندتر از سطح زمین تعبیه شده است و از نظر هندسی دایره و یا هشت ضلعی است و قطر آن بین 6 تا 8 متر است که به منزله سن فضای نمایش می باشد .
• بنای برج های خرقان مربوط به دوره سلجوقیان است .
• در طاق بستان ، تاثیر هنر رومی برآثار ساسانی را می توان مشاهده نمود .
• قدیمی ترین گنبد شناخته شده مربوط به کاخ فیروز آباد است .
• پرستشگاه شمی ، پرستشگاه نهوند و آتشکده نور آباد از آثار دوره سلوکیان است .
• قوس های به کار رفته در معماری دوره خراسانی به صورت بیضی و تخم مرغی می باشد .
• نقش گل نیلوفر آبی را می توان در کاخ آپادانا مشاهده نمود .
• در مسجد جامع اصفهان ، معماری دوره سلجوقی بیشتر دیده می شود .
• در معماری مساجد از سده چهارم به بعد با برداشتن ردیف هایی از ستون شبستان ها ، ایوان و گنبد ساخته شد .
• مسجد جامع یزد معرف شیوه معماری تیموری است .
• پل و بند امیر ، قدیمی ترین پل و بند دوره اسلامی می باشد .
• بنا های بجا مانده از آیین مهرپرستی و دین زرتشتی در ایران بعد از ظهور اسلام به مساجد مبدل شدند و از بهترین نمونه های این مساجد ، می توان از مسجد یزد خواست
•
• مسجد کبو د تبریز به فیروزه اسلام معروف است .
• بنای برج های خرقان مربوط به دوران سلجوقیان می باشد .
• در کاشی کاری بنا های قدیمی بیشتر از رنگ فیروزه ای و لاجوردی استفاده می شد .
• دوستعلی خان معیرالملک (معمار دوره قاجار ) ، تماشاخانه تکیه دولت را ساخت .
• کاخ هشت بهشت مربوط به دوره صفوی است .
• قصر خورشید متعلق به دوره افشاریه است و از بنا های هندی تقلید شده است .
• بنای گنبد قابوس در قرن چهارم هجری ساخته شده است .
• مسجد گوهر شاد در قرن نهم هجری ساخته شد .
• گنبد علویان در همدان قرار دارد .
• کتیبه و نقش برجسته بیستون مربوط به دوره هخامنشی است .
• ضوابطی برای تعیین تناسب بین اجزاء را پیمون می گویند .
• استفاده از حیاط مرکزی معرف اصل درونگرایی معماری ایرانی است .
• بنا های برون گرا در ایران ، کوشک نامیده می شوند . کوشک ها ساختمان هایی بودند که گرداگرد آن ها باز بود و از هر سو به بیرون باز می شدند .
• استفاده حداکثر از امکانات موجود و مصالح بوم آورد ، ویژگی اصل خودبسندگی معماری ایرانی است .
• خود بسندگی نوعی خود کفایی به مفهوم استفاده حداکثر از امکانات موجود و در دسترس و مصالح بومی است . بدین معنی که سازندگان سعی نموده اند مصالح مورد نیاز را از نزذیک ترین مکان و یا ارزان ترین قیمت به دست آورند .
• مردم واری در معماری ، اصطلاحی است به معنی در نظر گرفتن مقیاس انسانی که آن را می توان در عناصر مختلف معماری ایران مشاهده نمود .
• مردم واری به معنای رعایت تناسب میان اندام های ساختمانی با اندام های انسان و توجه به نیازهای او در کار ساختمان سازی است .
• دانش ایستایی ، فن ساختمان و ساختمایه ( مصالح شناسی ) ، نیارش می گویند .
• مشخص ترین ویژگی معماری مقبره دانیال نبی که آن را از مقابر دیگر مستثنی نموده ، گنبد اورچین ( پله پله ) آن است .
• ارگ بم از آثار سده اول هجری است .
• در امامزاده ها استفاده از گنبد های رک ، بیشتر رایج بود .
• گنبد اصلی مساجد سلجوقی غالبا آجری و ساده بودند .
• گنبد رک یعنی گنبدی که نوک تیز هرمی شکل داشته باشد .
• کاخ نسا در عشق آباد ( اشک آباد ) و در حاشیه غربی بیابان قره قوم واقع شده است . سقف این کاخ چوبی است و بر چهار ستون به هم چسبیده استوار است .
• هترا از جمله شهر هایی است که در مرز بین شاهنشاهی ایران و امپراطوری رم بنا گردیده است و نقش عمده ای در ممانعت از هجوم رومیان به ایران داشته است .
• نیایشگاه خورشید در کاخ هترا قرار دارد .
• طول نمای کاخ فیروز آباد حدود 60 متر است .
• طاق کسری در تیسفون برجسته ترین یادگار دوره ساسانی است .
• ارگ بم حدود 45 متر بلند تر از جلگه بم می باشد .
• در ایام قدیم ، درب چوبی خانه های قدیمی ، مستقیم به حیاط یا فضای داخلی خانه باز نمی شد بلکه ابتدا به فضایی به نام هشتی راه می یافت و سپس از داخل آن ، خانه به دو قسمت بیرونی و اندرونی تقسیم می شد .
• در زمان ناصر الدین شاه قاجار 12 دروازه در تهران ساخته شد .
• باغ شاهزاده در کرمان و باغ دولت آباد در یزد است .
• باغ دولت آباد یزد در سال 1160 هجری قمری ساخته شد و بانی آن محمد تقی خان یزدی بود . این باغ از زیباترین بناهایی است که به دوره افشاریه و زندیه مربوط می شود .
• عصر طلایی و شکوفایی احداث کاروانسرا ها در ایران مربوط به دوران صفوی است .
• ایوان کرخه مربوط به دوران ساسانیان می باشد .
• شبستانی سه دهانه ،از ویژگی های مسجد جامع فهرج به شمار می رود .
• در سر در ورودی کاخ صد ستون در تخت جمشید دو گاو نر عظیم حجاری شده است .
• گنبد الله وردیخان – مدرسه پریزاد –مسجد بالاسر و توحید خانه در مجموعه آستانه قدس رضوی قرار دارند .
• بنای آتشکده نورآباد مربوط به دوران سلوکیان است .
• کوه خواجه زابل مربوط به دوره لشکانیان است .
• آتشکده آذرگشسب مربوط به دوره ساسانی است .
• آرامگاه سلطان سنجر در مرو دارای گنبد دوپوش با فاصله گسسته زیاد دو پوسته از هم است .
• مقرنس نوعی رسمی بندی است که در سردرهای دوره صفویه اجرا می شد .
• مدرسه نظامیه خرگرد مربوط به دوره سلجوقی در خراسان بوده با پلان مدور .
• آجر کاری و گچبری از ویژگی های تزیینی بنا های دوره سلجوقی است .
• اوج تزیینات گچبری در دوران ایلخانان بوده است .
• رشد بنا های آرامگاهی در دوره سلجوقیان مشهود است .
• طاق بستان در کرمانشاه ، تل شروان در لرستان ، نقش رجب در فارس ، قرار دارد .
• مسجد جامع عتیق ، مسجد نو ، مسجد وکیل و مسجد نصیرالملک ، همگی در شیراز قرار دارند .
• مسجد گنجعلی خان ، مسجد علویان ، مسجد پامنار و مسجد حکیم به ترتیب در کرمان ، نایین ، زواره ، اصفهان قرار دارند .
• مسجد شیخ لطف الله ، مدرسه بالاسر ، مدرسه خان و مدرسه سپه سالار ( شهید مطهری ) به ترتیب در اصفهان ، مشهد ، شیراز ، تهران قرار دارند .
• بقعه شاهچراغ ، ایوان کرخه ، طاق نصرت و تل شیروان به ترتیب در شیراز ، خوزستان ، خوزستان و لرستان قرار دارند .
• آغاز کار شیوه آذری از شمال ایران بوده ولی از شهر ری پای گرفته است .
• شیوه معماری رازی از زمان آل زیار شروع و در زمان های آل بویه ، سلجوقی ، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه پیدا کرد .
• در شیوه رازی ، آرامگاه های برجی و میل ها پدید آمدند .
• گنبد کبود مراغه از آثار دوره سلجوقی می باشد .
• برای اولین بار ایوان در معماری اشکانی ظاهر گردید .
• بهترین و متنوع ترین شیوه معماری اسلامی ایران ، شیوه رازی است .
• در شیوه خراسانی ، مساجد به صورت شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده اند .
• قوس های به کار رفته در شیوه خراسانی ، به صورت بیضی و تخم مرغی است .
• کتیبه برج لاجیم متعلق به اوائل قرن 5 هجری قمری و به زبان عربی و پهلوی است.
• معبد آناهیتا در زمان « اردشیر دوم هخامنشی » بنیاد گردید تا با انجام مراسم نیایش در این پرستشگاه ، موجبات خشنودی او و فراوانی آب ، نعمت و برکت فراهم شود .
• دستیابی به گنبد روی گوشواره و تکوین ایوان طاق دار جزوء کارهای مهم پارت ها می باشد .
• آتشکده آذرگشسب در محل تخت سلیمان می باشد .
• نام دیگر ایوان مدائن ، کاخ تیسفون است .
• آرایش وسیع گچبری کاخ بیشابور ، بهترین نمونه موجود از تزیینات داخلی یک کاخ ساسانی را نشان می دهد .
• کاخ آپادانا برای پذیرایی های بزرگ و رسمی مورد استفاده قرار می گرفت . این تالار مربع شکل می باشد و از 36 ستون سنگی تشکیل شده است .
• کاخ عالی قاپو بزرگ تر از کاخ آپادانا است اما ستون های آن کوتاه تر از آپادانا است . در سر در ورودی این کاخ نیز دو گاو نر عظیم حجاری شده است .
• شهر تیسفون بعد از اشکانیان پایتخت ساسانیان شد و طرح دایره وار آن مورد تقلید شهرسازان بعدی قرار گرفت .
• برج رادکان در نزدیکی شهر گرگان قرار دارد و بدنه ای ساده و آجرچین دارد و گنبد ان به صورت رک است .
• برج های خرقان در جنوب غربی قزوین قرار دارد .
• مسجد برسیان به شیوه رازی است و دارای نقشه چهار گوش می باشد . گنبدآن دو پوسته پیوسته و مناره و ایوان آن بعد ها اضافه شده است .
• کاروانسرای رباط شرف از آثار مهم دوره سلجوقی است .
• شیوه آذری از زمان ایلخانان مغول شروع شد و تا زمان صفویه ادامه یافت .
• مسجد گوهر شاد در جنوب حرم مطهر امام رضا ( ع ) قرار دارد .
• معمار اصلی مجموعه رصد خانه مراغه ، محمد بن عثمان امین مراغی است .
• خواجه نصیرالدین طوسی بنیانگذار رصد خانه مراغه است .
• در مسجد جامع اصفهان ، ایوان غربی به صفه استاد و ایوان شرقی به صفه شاگرد معروف است .
• محراب اولجایتو متعلق به مسجد جامع اصفهان است .
• گنبد علویان در همدان قرار دارد و نقشه مربع شکل دارد .
• به مسجد جامع عتیق شیراز ، مسجد آدینه می گویند .
• سبک ساخت گنبد سلطا نیه ، آذری است و طرح بنای آن هشت گوش است .
• بهترین و عالی ترین مجموعه شیوه معماری اصفهانی ، میدان نقش جهان ( امام ) در اصفهان است .
• 57 کتیبه صخره ای ایرانی شامل کتیبه های فارسی باستان ، اشکانیان و ساسانیان ، و کتیبه های غیر ایرانی همچون عیلامی ، آکدی و آشوری ، اورارتویی ، الیمایی و یونانی در کشور ایران وجود دارد .
• تعداد کتیبه های صخره ای ساسانی 20 عدد ، اشکانی 3عدد ، فارسی باستان 22 عدد می باشد .
• تعداد کتیبه های صخره ای سلوکی 1عدد ، آکدی 4 عدد و اورارتویی 5 عدد می باشد .
• بیشتر کتیبه های ایرانی پیش از اسلام شامل ساسانیان و اشکانیان در فارس و کرمانشاه ، عیلامی در خوزستان و کرمانشاه ، الیمایی در شمال خوزستان ، اورارتویی در محدوده آذربایجان و سلوکی در کرمانشاه قرار دارد .
• کتیبه بیستون بزرگ ترین کتیبه صخره ای ایران و جهان است و 20 متر طول و 80 متر ارتفاع دارد .که در مجموعه بیستون در نزدیکی شهر کرمانشاه در ارتفاع 105 متری از کوه کنده شده است .
• کتیبه بیستون به سه زبان فارسی باشتان ، ایلامی و آکدی تحریر شده است . متن فارسی که همان تحریر اصلی است دارای 5 ستون و 414 سطر می باشد . اهمیت این کتیبه به قدری است که می توان گفت این کتیبه برای تدوین کامل دستور زبان فارسی باستان کفایت می کند .
• قاجاری ها نیز در شهر های مختلف ایران کتیبه از خود به جای گذاشته اند ار آن جمله : در طاق بستان کرمانشاه ، در چشمه علی شهر ری ، تونل وانه در جاده هراز و در تنگه واشی در روستای ساواشی فیروز کوه نزدیک تهران .
• کتیبه ای که در تنگه واشی وجود دارد به دستور فتحعلی شاه قاجار در آن جا با نقش شکار ، حجاری شده است . و دلیل آن نقش این است که ، روزگاری قرق شاهان و شاهزادگان قاجار بوده که برای شکار به آن جا می رفتند .
• در میدان نقش جهان ، سر در قیصریه در شمال ، مسجد امام در جنوب ، عمارت عالی قاپو در غرب و مسجد شیخ لطف الله در شرق میدان قرار دارد .
• کاخ داریوش ، کاخی تقریبا کوچک تر از کاخ شوش است که از یک تالار مرکزی ستون دار که سمت راست و چپ آن اتناق هایی قرار داشته و به ایوانی دارای ستون های چوبی باز می شده تشکیل شده است .
• برج آرامگاهی طغرل واقع در شهر ری در جنوب تهران ، پلانی خورشیدی شکل دارد و بر سکویی مدور ساخته شده است . قطر برج 20/21متر و ارتفاع آن 50/20 متر با دیواره هایی قطور به پهنای 80/ 2 متر است .
• برج آرامگاهی شبلی در منتهی الیه قسمت شرقی شهر دماوند ، از دیگر برج های تاریخی تهران قدیم است . این بنا ی هشت ضلعی تقریبا 10 متر ارتفاع دارد . بدنه برج ، گره چینی و تزیینات آجری زیبایی دارد که گنبدی مخروطی شکل آن را کامل نموده است .
• در شهر یزد 75 آب انبار وجود دارد که « آب انبار شش بادگیری » معروف ترین آنهاست . این آب انبار دارای شش بادگیر است و در دوره قاجاریه ساخته شده است .
