ساسانیان از ایالت پارس بودند و عظمت ایران هخامنشی را مجددا زنده کردند و هنر آنان آخرین جلوه هنر شرقی است که سنت های هخامنشی و پارتی را در خود جای می دهد و درهای خود را بر روی جریانات خارجی گشوده است . این هنر جریانات مزبور را پذیرفته و طبق سنن محلی تغییر شکل داد و چون جهانی شده بود به اطراف پرتو افکن شد و خود مورد اقتباس قرار گرفت و در ممالک بسیار دور جهان نفوذ کرد . آثار معماری ساسانی شامل کاخ ها و آتشکده ها، پل ها و بند ها است و طاق و گنبد و ایوان از مختصات معماری آن است . تزیینات معماری در آن به صورت روکش بنا ، به کار می رود و گچ بری و نقاشی به زیبایی داخلی افزوده است و در موارد نادر موزاییک های رومی با ذوق و سلیقه ایرانی تلفیق شده است . معماری ساسانی ادامه و توسعه معماری معماری پارتی است . اما با اصول دقیق تر و با نقشه منظم تر و اصول هندسی حساب شده تر . معماری و هنر در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی می رسید عناصر تشکیل دهنده معماری مثل حیاط ، ایوان ، گنبد ، تالار های بزرگ همچنین تزیینات شامل گچبری ، موزاییک کاری و نقش برجستگی ها همگی در معماری این دوره خلاصه می شود .بعد ها در دوره اسلام ازهمین عوامل تشکیل دهنده معماری به ویژه در دوره عباسیان استفاده می شود که هنوز تاثیرات این هنر در هنر اسلام شاهد هستیم مثل طرح های گل و بوته ، اسلیمی ها ، آرابسک ها ، سینوسی ها ، اسپیرال ها همگی ریشه در حجاری ها و گچبری ها ی دوره ساسانی دارند . یکی از مهم ترین آثار معماری این زمان را می توان ایوان مدائن دانست ، که در شهر تیسفون در خاک عراق امروزی قرار دارد شهر بزرگی که دور آن را خندقی محصور می کرده است . عموما شهر های دوره ساسانی گرد ساخته می شدند در زمان خسرو انوشیروان ایوان بزرگ مدائن ساخته می شود . مجموعه کاخ تیسفون با فرش معروف بهارستان مفروش می شده است .
ایوان مدائن و طاق کسری
شامل یک طاق بزرگی است که قطر دیواره دو طرف طاق از پایین 7متر و در بالا ، در جایی که قوس طاق شروع می شود 4 متر و در نقطه ای که طاق در وسط به هم می رسد 1 متر است . تمام ساختمان های شهر و این طاق از آجر ساخته شده است در دو طرف این طاق دو دیواره هر کدام 4 طبقه ساختمان را نشان می دهند و بر روی دیواره این طبقات به شکل های نیش یا نقول ( پنجره های بسته ) نیز می باشد و در حقیقت بیشتر جنبه نزیینی دارند و در زمان آبادانی روی این ها گچبری و موزاییک بوده است دهانه ایوان 26 متر ، عمق ایوان 43 متر و بلندی حدود 34 متر است فضای درون کاخ و ایوان را با پنجره های متعددی روشن می کردند وهمچنین از تنبوشه ها جهت تهویه هوا استفاده می شده است ( تنبوشه ها : لوله ها ی سفالی برای جریان هوا استفاده می شد ) .
طاق کسری – تیسفون – ساسانیان
آثارعمده معماری هنر ومعماری این زمان را باید در کاخ و آتشکده ها جستجو کنیم زیرا که آتشکده ها خود دارای بنای مسقلی می شوند و عموما شامل یک اطاق مکعب شکل که چهار طرف آن چهار درگاه بزرگ دارد و قسمت بالای آن گنبد نیم کره بزرگ واقع شده است آتش مقدس در زیر گنبد روشن بوده است و مردم به گرد آن می چرخیدند ساختمان آتشکده و آتشگاه تقریبا شبیه به هم هستند اما در اتشکده بیشتر آتش را نگه می داشتند ودر آتشگاه نیایش می کردند.
سه آتشکده مهم : آذرگشسب ، آذر مهر ، آذر فر آتشکده های این دوره عبارتند از : آذر گشسب در تخت سلیمان در نزدیک تکاب بین استان آذربایجان غربی و کردستان – تپه میل بین ورامین و شاه عبدالعظیم – آتشکده کنار سیاه در فارس – مناره فیروز آباد در فارس مناره سنگی است با بلندی 32 متر به شکل چهار گوش مربع – آذر فرنبغ در کاریان فارس – آذرمهر یا آذر برزیمهر دردر نیشابور – نیاسر در کاشان – خرم دشت در کاشان – چار قاپی در قصر شیرین . از کاخ های این دوره باید به کاخ های اردشیر در فیروز آباد – کاخ تیسفون – کاخ بیشابور در کازرون فارس – تنگه چوگان در نزدیکی بیشابور با شش حجاری – موزاییک کاری های مهم ساسانی در بیشابور است – کاخ شاهی در ایوان کرخه خوزستان – کاخ سروستان در فارس – کاخ خسرو در قصر شیرین – طاق بستان کرمانشاه که گفته شده زیارتگاه یا شکارگاه بوده است .
شیوه معماری پارتی :
این سبک معماری از دوره اشکانی تا پایان دوره ساسانی را در بر می گیرد . خصوصیات مهم آن : ابداع دو عنصر مهم معماری به نام های ایوان و گنبد که در معماری دوران های بعدی حتی بعد از اسلام جایگاه ویزه ای یافت – استفاده از پوشش های بلند طاق و قوس – تزیینات گچبری و ایجاد کنگره های لب بام .
نکات مهم معماری ساسانی
• اردشیر اول ( نخستین پادشاه ساسانی ) کاخ خود را در فیروز آباد ساخت . • کاخ اردشیر اول ، رام اردشیر نام گرفت و او در ساختن این کاخ انگیزه های سیاسی داشت . • طول نمای کاخ فیروز آباد حدود 60 متر و دهانه طاق ایوان بزرگ مرکزی 13 متر و قطر دیوارهای کاخ 4 متر می باشد . • کاخ فیروزآباد دارای سه اطاق چهارگوش گنبددار می باشد . • قلعه دختر به فرمان اردشیر ساخته شده است . • بنای قلعه دختر برگردان ساده شده ای از قصر بعدی در فیروزآباد است . • از برجسته ترین آثار ساسانیان ، طاق کسری در تیسفون است . • ایوان طاق کسری دهانه ای به قطر 25 متر ، بلندایی به ارتفاع 30 متر و عمقی نزدیک به 50 متر دارد . • طاق کسری ( به گفته باستان شناسان ) احتمالا در زمان شاهپور اول در نیمه دوم قرن سوم ساخته شده است . • کاخ بزرگ بیشابور توسط شاهپور بنا گردید و نمونه کامل تری از بنای ایوان دار می باشد . • تالار بارعام در کاخ بزرگ بیشابور 500 متر مربع وسعت دارد . • کاخ بیشابور گنبدی به ارتفاع 25 متر دارد . • در هر ضلع این تالار در کاخ بیشابور سه ایوان تعبیه شده است که از سنگ و آجر با ملاط ساخته اند . • در دیوارهای تالار کاخ بیشابور 64 طاقچه به شکل استادانه ساخته شده است . • در بالای طاق بستان ، نقش اعطای تاج به یک پادشاه و در پایین ، پیکره شاه سواربر یک اسب دیده می شود . • شکل شاه حجاری شده در بالای طاق بستان را خسرو پرویز دانسته اند . • تخت سلیمان در 45 کیلومتری شمال شرقی تکاب از شهرهای آذربایجان غربی ، یکی از مهم ترین آثار دوره ساسانی است . • تخت سلیمان در قرن هفتم میلادی توسط رومیان ساخته شد . • تخت سلیمان در قرن هفتم هجری به عنوان کاخ تابستانی ایلخانان مغول مورد استفاده قرار می گرفت . • تخت سلیمان بر روی تخت گاهی طبیعی بع ارتفاع 20 متر از سطح دشت های اطراف بنا شده است . • مصالح استفاده شده در تخت سلیمان ، سنگ لاشه و ساروج است . • تخت سلیمان از 28 برج دفاعی مخروطی شکل به ارتفاع 14 متر در اطراف آن تشکیل شده است . • تخت سلیمان دارای دو دروازه شمالی و جنوبی است . • در وسط مجموعه تخت سلیمان دریاچه ای تقریبا عمیق با آبی زلال واقع شده است . • در شمال کاخ مجموعه تخت سلیمان ، آتشکده ای قرار دارد که به آن آتشکده « آذرگشسب » شهرت دارد . • آتشکده آذرگشسب شامل یک سالن مربع شکل با 4 پایه قطور گنبد آجری آن بر روی این چهارپایه بنا شده است . ( چهار طاقی ) • مهم ترین دستاورد معماری ساسانی ، در توسعه گنبد و قرار دادن آن بر روی گوشواره و ساختن طاق های عظیم بدون تاب بود .
نکات مهم معماری ایران پیش از اسلام : • تخت سلیمان از آثار دوره ساسانی است . • مساحت کل تخت جمشید برابر با 14000متر مربع است . • بهترین نمونه های هنر حجاری هخامنشی را می توان در نقش برجسته های سنگی تخت جمشید جستجو کرد . • بنیاد کاروانسرا ها در ایران از دوران هخامنشی آغاز شد . • در زمان پارتیان کوشش معماران متوجه نمای ساختمان است و اثر ترکیب هنری باید روی دیواری که در معرض دیوار است متمرکز شود . • ک • معماری پارتیان ، با ترکیب عناصر یونانی و ایرانی شیوه ای جدید و بی همتایی در معماری به وجود اورد . • دو کار مهم پارتیان در زمینه معماری عبارت است از : ا – دستیابی به گنبد روی گوشوار 2 – تکوین ایوان طاقدار . • پارتیان در شمال خاوری ایران که اینک کشورهای آسیای میانه قرار دارند زندگی می کردند . • کاخ آشور از بناهای مربوط به دوره اشکانی در قرن اول میلادی می باشد . • کاخ آشور شامل چهار ایوان است که به یک حیاط چهارگوش مرکزی مشرف شده است . • نماسازی پارتیان با مایه های یونانی و با شکل های رومی ، پیوند نزدیک داشت . • معبد کنگاور یکی از گذرگاههای اقوام ماد و هخامنشی بوده است . • صفه و سکویی که معبد کنگاور بر روی آن بنا شد 7متر از سطح زمین ارتفاع دارد . • راه ورود معبد کنگاور مانند تخت جمشید دو طرفه است که هر طرف 60 پیکان سنگی دارد و در جنوب معبد واقع است . • در معبد کنگاور 12 ستون در سمت راست و به قرینه آن 12 ستون هم در سمت چپ قرار داشته است . • کاخ نسا و معبد هترا از بناهای معماری پارتی می باشد . • کاخ نسا مربوط به قرن دوم و سوم قبل از میلاد است . • کاخ نسا چهارگوش است و چهارایوان دارد و تالار بزرگ آن دارای سه ایوان است . • سقف کاخ نسا چوبی است که بر چهار ستون به هم چسبیده استوار است . • کاخ نسا در عشق آباد قرا ر دارد . • کاخ هترا در 3 کیلومتری دجله و در جنوب غربی موصل واقع است . • بنای کاخ هترا ( الخضر ) مربوط به 117 میلادی است . • حصار دور شهر هترا ، شکل چند ضلعی را دارد و در فاصله هر متر برجی قرار دارد . • در پشت دیوار شهر هترا خندقی حفر کرده بودند و شهر دارای4 دروازه در چهار جهت بوده است . • معبد کوه خواجه سیستان را مربوط به دوران هخامنشی می دانند . • مجموعه کوه خواجه شامل یک قصر و یک معبر است . • استفاده از گچ در قسمت های گوناگون بنای معبر خواجه به کار رفته است .
