معماری جهان
معرفی معماری سلجوقیان از سال ۴۲۹ هجری تا سال ۷۰۰ هجری
سلجوقیان
سلجوقیان که از سال ۴۲۹ هجری تا سال ۷۰۰ هجری در آسیای غربی سلطنت کردند قومی بیابانگرد و از طایفه ترکمان ( غز ) بودند که در ناحیه ترکمنستان جنوب شرقی دریاچه خزر زندگی می کردند آنان فرزند سلجوق از روسای ترکمان هستند از اینرو این سلسله به سلجوقیان شهرت یافته است موسس این سلسله طغرل بیک به خراسان هجوم برده و غزنویان را مغلوب کرد و شهر های مهم کشور آنان را تسخیر کرده و جای ایشان را در آن دیار گرفت .
سپس به بغداد وارد شد و نام او با لقب سلطان در دارالخلافه بر منبرها خوانده شد .قبایل دیگر ترک نیز به تدریج خدمت سلجوقیان را پذیرفتند بدین ترتیب تمام آسیای غربی تحت یک حکومت واحد درآمد . پس از طغرل بیک ، الب ارسلان و ملک شاه و سنجر حکومتداشتند ملک شاه و سنجر ادیبان را حمایت می کردند . وزیران آنان مانند عمید الملک کندری و نظام الملک طوسی خود اهل دانش و فضل بودند و علما را احترام می نمودند . عمید الملک کندری مردی دانشمند بود و دستور داد دیوان ها و دفاتر دولتی را به فارسی بنویسید و ترکان را به آموختن فارسی تشویق کرد . برای آنکه کلیه امور اداری و تشکیلاتی به دست ایرانیان افتد .
وزیر ذانشمند دیگر دوره سلجوقیان خواجه نظام الملک می باشد . الب ارسلان وی را به وزارت برگزید . مجموع مدت وزارت نظام الملک طوسی سی سال بود و بسیاری از فتوحات سلجوقیان و پیشرفت های آنان در امور داخلی مملکت مدیون کاردانی و کفایت او بود . خواجه از نویسندگان چیره دست نثر فارسی به شمار می رود و کتاب سیاست نامه از آثار اوست . وی مدارسی در شهرهای مختلف بنا کرد که آنها به مدارس نظامیه معروف شدند . از جمله مدرسه نظامیه بغداد این مدارس مانند دانشگاههای امروزی بود ند
و جوانانی که تحصیلاتی داشتند و مقدمات را دیده بودند . بدانجا رفته و عالی ترین علوم زمان خود را فرا می گرفتند . پس از خواجه نظام الملک ، در بغداد و در قاهره نیز به همین روش مدرسه مستنصریه را ساختند و در قاهره نیز به همین روش دانشگاه الزهرا توسط فاطمیون به وجود آمد و اروپاییان اساس دانشگاههای خود را از این نوع مدارس گرفتند . به عبارت دیگر دانشگاههای امروز اروپا تقلیدی از مدرسه نظامیه بغداد است .
از دانشمندان بزرگ عصر سلجوقی حکیم عمر خیام را می توان نام برد که از ستاره های تابناک علوم ریاضی و نجوم است . یکی از آثار او در ریاضی جبر و مقابله است وی مطالعات ریاضی را فراتر از مرحله ای که خوارزمی در آن متوقف شده بود ، پیش برد .
یکی از بزرگتریت و ارجمندترین متفکر عالم اسلام دوره سلجوقی غزالی است . وی در فقه حکمت و کلام سرآمد عصر بود مسلمین او را حجه الاسلام لقب داده اند . پدرش شغل بافندگی پیشه داشت و لقب غزالی به مناسبت پیشه اوست .
کتاب های غزالی در منطق و حکمت و علوم طبیعی در اروپا ترجمه گردیده و غزالی شهرت جهانی یافت یکی از آثار مشهور وی کیمیای سعادت می باشد .
معماری سلجوقی
شاهان سلجوقی خود را حامی و مشوق هنر معرفی کردند و بعضی شاهکارهای هنری و معماری ایران در دوره آنان به وجود آمد بعضی از هنرشناسان معتقدند که معماری اسلامی ایران به نهایت ترقی خود رسید در این عصر معماری و سایر هنرها نه تنها در داخل زنده شد بلکه فتوحات سلجوقیان هنر ایران را تا اقصی نقاط گسترش دادند .
ساختمان های آجری این دوره با طرح های هندسی و زیبایی همچون زیگزاکی یا حصیری ومشبک و دیگر طرح های هندسی مزین است .پس از مدتی همراه با هنر آجرکاری به کاشی کاری نیز پرداختند . در اکثر بناهای سلجوقیان کتیبه های کوفی و نسخ دیده می شود گچبری در بناها نیز از اهمیت خاصی برخوردار بوده است .
طرح ها عبارتند از نقوش اسلیمی نقش مو و برگ هایی که سوراخ شده و به شکل لاله زنبور درآمده است .در ساختمان مساجد و مدارس ، حیاط دارای چهار ایوان است و ایوانی که در مقابل محراب قرار دارد از دیگر ایوان ها بزرگتر می باشد در طرفین هنر ایوان ایوان های کوچکتر ی قرار دارد به این ترتیب ساختمان ها مساجد بایستی رابطه مستقیمی با ساختمان مدرسه داشته باشد که در آن علوم الهی و اسلامی تدریس شده و خواجه نظام الملک وزیر موفق شد تا تعدادی از این مدارس را در نیشابور و طوس و بغداد بسازد . مسجد جامع اصفهان که به دستور ملک شاه سلجوقی ساخته شده نمونه کامل مساجد چهار ایوانی ایران شمرده می شود گرچه جزییات ساختمان متعلق به ادوار مختلف و جندین بار مورد تغییر و تکمیل قرار گرفته است ولی عمده آن عبارتست از : قسمت بزرگ گنبددار سمت جنوب که در آن زمان ملک شاه خواجه نظام الملک آنرا بنا کرده است و گنبد و اطاق کوچک زیبایی در طرف شمال موسوم به گنبد خاکی یا گنبد تاج الملک دیده می شود که رقیب خواجه نظام الملک بود مسجد دارای شبستان ها و ستون های بسیار زیاد و با انواع سر ستون ها مختلف دیده می شود در اطراف حیاط رواق هایی مزین به کاشی های دوره صفویه جلب نطر می کند . در مقابل ایوان جنوبی دو مناره دیده می شود که در دوره آق قو یو نلو در زمان اوزون حسن ساخته شده است . درب مسجد در طرف جنوب شرقی با تاریخ ۵۱۵ هجری نشان داده می شود . محراب زیبای این مسجد با تزیینات مفصل گچبزی از دوران سلطان محمد اولجایتو متعلق به ۷۱۰ قرار دارد .در این مسجد ، شبستان زمستانی زیر زمینی موجود است از آنجایی که این مسجد در دوران مختلف اسلامی تغییراتی به خود دیده است به همین جهت می توان گفت که معماری این مسجد معرف شیوه های مختلف مهماری ده قرن تاریخ ایران می باشد .
علاوه برمکتب های خاص معماری انواع خطوط از قبیل کوفی ، کوفی معلقی یا بنایی ، ثلث و نستعلیق به کار رفته است .
مساجد مهم سلجوقی دیگری به شیوه مسجد جامع اصفهان ساخته شده که خوشبختانه تعدادی از انها در وضع نسبتا خوبی به جای مانده است که از آن جمله مسجد جامع اردستان و مسجدجامع زواره و مسجد جامع گلپایگان و مسجد جامع قزوین است .
مسجد زواره در نزدیک اردستان و در شمال غربی نایین واقع است . این بنا اولین مسجدی است که از ابتدا به شکل چهار ایوانی ساخته شده و مورخ ۵۳۰ تا ۵۵۱ هجری می باشد .
حیاط این مسجد مربع است و چهار ایوان آن درست در وسط هر چهار ضلع واقع گردیده است در انتهای ایوان سمت قبله تالار مربع گنبد داری که محراب و منبر را در بر می گیرد
واقع است و به استثنای گنبد مزبور دو ایوان سمت قبله و مقابل آن تمام اطاق ها و ایوان ها ی دیگر از شرق و غرب به طرف حیاط با سقف های گهواره ای پوشیده شده و از این لحاظ نظیر تاریخانه دامغان و مسجد جمعه نایین است .
مسجد جامع اردستان یکی از زیبا ترین مساجد دارای شبستان ، گنبد آجری و ایوان بزرگ به سبک چهار ایوانی است . مسجد گلپایگان در زمان ابو شجاع محمد پسر ملک شاه سلجوقی در سال ۵۱۱ هجری بنا گردیده است . این مسجد دارای صحن شبستان گنبد رفیع آجری که در حال حاضر ایوان آن خراب شده . گنبد این مسجد شبیه به گنبد مسجد جامع اصفهان است .
از جمله مساجد چهار ایوانی مسجد جامع قزوین نیز از تاریخ ۵۰۵ هجری به دست « خمارتاش » نامی به صورت تالار گنبددار ساخته شده . از زیبایی این مسجد تزیینات گچبری خطوط کوفی ، ثلث ، رقاع و ریحان با طرح های گل و بوته دار می باشد .
این بنا دارای ۲ مناره مربوط به دوره سلجوقی است ولی کاشی کاری آن متعلق به دوره صفوی است . از دیگر بناهای دوره سلجوقی : آرامگاه سلطان سنجر در مرو ، آرامگاه امام محمد غزالی در توس ، برج اردکان ، برج طغرل در ری.
در این زمان شهر های ری و کاشان از لحاظ کارگاههای سفالگری و بافندگی در اوج شهرت و پیشرفت بوده اند .
شیوه معماری رازی
از ویژگی های این شیوه که از اوایل دوره دیلمیان آغاز شده و تا پایان دوره سلجوقی در تمامی ایران بزرگ و حتی آسیای صغیر رواج داشته است ، به وجود آمدن قوس های تیز ، طاق های بلند و ایوان های طویل و مهمتر از همه گنبدهای کوتاه و دوار است . ابداع سبک چهار ایوانی در ساخت مساجد و مدارس ، مصالح آجری و تزیینات گچبری از شاخصه های این سبک است .
حمله مغول ( حکومت ایلخانان )
حملات مغول که به دست چنگیز خان خونخوار انجام گرفت یکی از حوادث تاریخ است .سرزمین های بسیاری با کشتار وحشیانه از جمعیت خالی گشت ، شهرها از صفحه روزگار برچیده شدند و کتابخانه های نفیس درآتش آنان طعمه گشت .
درزمان نوه او هلاکو خان ، حکومت ایلخانان تشکیل شد و دراین زمان بود که آخرین خلیفه عباسی توسط وی منقرض شد.
معماری
در زمان هلاکو خان بنایی و تجدید عمارت در سراسر ایران آغاز گردید و انواع اصول ساختمانی به وضع سنت های سلجوقی باقی ماند ولی شاهزادگان مغرور و جاه طلب مغول برآن بودند تا بر هر آنچه بیش از آنان وجود داشت برتری جویند.
یکی از عالی ترین شاهکار های معماری به یادگار مانده مغول گنبد سلطانیه ، آرامگاه اولجایتو سلطان محمد خدابنده می باشد .که در سمت شرق زنجان در داخل باروی شهر قدیم سلطانیه قرار گرفته است . شکل آرامگاه هشت گوش است بر روی آن گنبد عظیم که از کاشی های فیروزه ای رنگ پوشیده شده است قرار دارد و از هر یک از گوشه ها مناره ای که با نقوش کاشی آبی رنگ می درخشد . سقف اطاق های بالا با گچبری ها و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته ودر حاشیه طاق ها آیات قرآنی و اسماء الله با خط جلی نوشته شده است .
زاویه های بین طاق ها به واسطه مقرنس های کم عمق به تدریج به طرز نا محسوسی جذب داخله مدور گنبد عظیم شده اند .
شهر ورامین که بر اثر خرابی شهر ری درنتیجه حملات اولیه مغول جانشین آن شهر گردیده بود به تدریج کسب اهمیت کرد و به مرکز ساختمانی تبدیل گردید . برج آرامگاه علاالدین دارای سی و دو پره و بام مخروطی پوشیده با کاشی آبی رنگ و مزین به یک کتیبه است که از خصوصیات آن نقوش در هم بافته کاشی و سفال است .
مسجد جامع این شهر یکی از جالب ترین مساجد اسلامی به شمار می آید . بنای مزبور به فرمان سلطان ابو سعید آخرین ایلخان مغول احداث گشته است و این مسجد با د قت بسیار زیاد طرح ریزی و ساخته شده . طرح های بسیار متنوع تزیینی را که شامل نقش های درهم بافته کاشی آبی وسفال نخودی رنگ است به نمایش می گذارد .
نقش های چهار گوش با خطوط کم عمق از آجرهای برجسته و گود احادیث مذهبی را با خط کوفی ارائه می دهد کتیبه ای دیگر با نسخی که عموما گچبری شده مکمل و موید احادیث مذکور است .
این بنا از نقشه های سلجوقی پیروی کرده و طرح کامل آن چهار ایوانی است و قسمت های مختلف بنا با هماهنگی کامل به هم پیوسته است .انسان به سهولت و به طور طبیعی از درگاه مسجد به عالی ترین نقطه آن یعنی محراب شبستان و گنبد خانه که با جلال و لطف خاصی بر سایر قسمت های مسجد مشرف است راه می یابد یکی از کتیبه های مسجد ، نشانگر معمار این بنای جالب یعنی « معمار علی قزوینی » می باشد . از دیگر آثار این دوره : ارگ علیشاه در تبریز ، مسجد جامع در یزد ، مجتمع نطنز و آرامگاه عبدالصمد در آن ، مقبره پیر بکران .
مطالب مشابه:
