معرفی معماری وهنر ایران در دوره حکومت صفویه

معرفی حکومت صفویه

سلسله صفویه که نام خود را از شیخ صفی الدین اردبیلی اقتباس نمودند توسط شاه اسماعیل صفوی توانستند ازبک ها و ترکمن ها را شکست داده و از ایران بیرون برانند .
شاه اسماعیل که در سال 1502 میلادی در سن 15 سالگی به سلطنت نشست پایتخت خود را تبریز قرار داد و این شهر بزودی به مرکز هنر و هنرمندان تبدیل گردید . شاه طهماسب ( 76 – 1524 میلادی ) که بعد از شاه اسماعیل به سلطنت رسید ، پایتخت را در سال ( 1546 میلادی ) به قزوین انتقال داد زیرا شهر تبریز به علت نزدیکی به امپراطوری عثمانی دایما در معرض خطر قرار داشت . در زمان شاه عباس کبیر ( 1629- 1587 میلادی ) اصقهان را به پایتختی برگزیده شد .
برخوردهای دایمی با ترکان عثمانی باعث گردید تا وجه تشابهی بین ایران واروپا که خود دارای چنین مسایلی بودند ایجاد گردد . از طرفی دیگر ایران رابطه خود را با کشور چین حفظ می نمود . تماس ایرانیان با اروپا نتایج پراهمیتی را برای ایران و کشورهای اروپایی به همراه داشت ، روابطی که در آغاز به سردی گراییده بود بعدها مبدل به یک رابطه توسعه یافته تجارتی گردید که روز به روز دامنه این ارتباطات افزوده شد. در اواخر امپراتوری ایران افغانها ( در سال 1722 میلادی ) به ایران حمله کردند . هنر دوران قهقرایی خود را می پیمود . فعالیتهایی که برای احیا و به جریانانداختن حرکت هنر در قرن نوزدهم میلادی به عمل آمد متاسفانه نتوانست نتیجه مثبت بدهد .

معماری دوره صفویه

از اوائل دوره صفویه به دلیل استفاده از مصالح کم دوام چون خشت خام بناهای زیادی
باقی نمانده است . از زمان شاه اسماعیل دو بنای مسجد علی و بقعه هارون ولایت در اصفهان هنوز پابرجاست و از زمان شاه طهماسب اول تنها مسجد شاه قزوین بوده است که با وجود اینکه گفته می شود بزرگترین و زیباترین مسجد ایران بوده است اما در برابر زمین لرزه پایداری نکرده و ویران شده است .

با سلطنت شاه عباس اول ( 1627- 1589 میلادی ) دوره بزرگ و شکوهمند هنر و بخصوص معماری صفوی آغاز گشت . معماری در دوره صفویه به اوج تکامل و درخشش خود رسید و تمام تزیینات دوره های قبل در کامل ترین شکل خود استفاده شدند و اوج هنر کاشی کاری نیز در این دوره می باشد .

مهم ترین بنا های این دوره :

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی که در اصل چینی خانه نامیده می شده است(تصویر 37 ) میدان بزرگ مرکزی اصفهان ( میدان نقش جهان تصویر 38) ، در شمال میدان کاروانسرای شاهی و بازار و در ضلع غربی میدان عالی قاپو (تصویر 43 و44 ) ، در مقابل آن در ضلع شرقی میدان مسجد شیخ لطف الله واقع شده است(تصویر 39 و 40 ) و در ضلع جنوبی مسجد امام قرار دارد ، مدرسه و مسجد چهار باغ ( 1715 میلادی )( تصویر 41 ) ، آرامگاه خواجه ربیع در مشهد ، کاخ هشت بهشت ، بقعه قدمگاه نیشابور ، مجموعه گنجعلیخان در کرمان(تصویر 42) ، مقبره هارون ولایت در اصفهان ، عمارت کلاه فرنگی در قزوین ( تصویر 45) ، مدرسه عباس قلی خان در مشهد ، مدرسه نواب مشهد ، مدرسه علیا در فردوس خراسان ، مدرسه خان در شیراز ، مدرسه کاسه گران در محدوده بازار اصفهان ، مسجد حکیم در اصفهان ، رباط زین الدین کرمان و رباط زیره کاشان تنها کاروانسراهایی که پلان دایره ای شکل دارند ، کاروانسرای دیر گچین در جاده قم ( بنای اولیه در زمان ساسانیان ) ، کاروانسرای مهیار در 52 کیلومتری اصفهان ، کاروانسرای ده بید در جاده اصفهان – شیراز ، کاروانسرای خان خره در جاده اصفهان ، کاروانسرای شبلی در جاده تبریز – میانه ، کاروانسرای شیخ علی خان نزدیک اصفهان ، کاروانسرای مادر شاه که امروزه مهمانسرای عباسی است ، کلیسای وانک در اصفهان( 48 و 49) ، شاهزاده حسین در کرمان (تصویر 50) .

کاخ چهلستون

فضای کاخ چهلستون (تصویر 46) ، همان فضای قصه های هزار ویک شب به روایت شهرزاد قصه گوست و شاید از همین روست که « آرتور دوگوبینو » می نویسد : « شهری همچون اصفهان ساخته نمی شد و چنین هنرهایی شکوفا نمی گشت ، اگر پادشاهان و معماران بناهای پایتخت ( اصفهان ) روزها و شب های خود را صرف شنیدن داستان های شگفت انگیز مربوط به فرشتگان نکرده بودند » . کاخ چهلستون اصفهان یکی از کاخ های مهم سه گانه باقی مانده از عصر صفوی است که هر چند در مقایسه با کاخ های پادشاهان پیشین عظمت کمتری داشت . اما به خاطر تزیینات بی نظیر بسیار جذاب بود .
« مبارک ترین بنا های دنیا » مصرع آخر شعری است که به حساب حروف ابجد ، سال اتمام بنا را بازگو می کند و در کتیبه ای در کاخ از زیر گچ بیرون آمد . سال 1057 هجری .
کاخ چهلستون شامل تالار سلطنتی ، ایوان و چندین اتاق مرتبط با یکدیگر است و از جمله
زیبایی های این کاخ ، آینه کاری ها ، گچبری ها و نقاشی های عالی آن است . تا قبل از این که ایوان چهلستون ساخته شود ، تمام ایوان های بنا ها از سه طرف محصور بوده اند وفقط یک جا نب آن ها باز بوده است ، اما در این ایوان ، سه طرف باز و یک طرف بسته است . به همین خاطر این ایوان فضای جدیدی در معماری ایرانی پدید آورد که ارتباط بی نظیری بین بیرون و درون ساختمان ایجاد می کرد . از جذابیت دیگر این کاخ وجود باغ و استخر روبه روی کاخ است . انعکاس بنا در آب استخر حالتی خیال انگیز به آن می بخشد

پل خواجو

آرتور پوپ می گوید : « در تمام هنرهای ایران خصلت انسانی وجود دارد » . در تایید این گفته می توان گفت که این پل چیزی بیش از وسیله عبور از رودخانه بود . درباره کاربری پل و تاریخ ساخت آن می توان به بیت زیر اشاره کرد :
دارای جهان پناه ، عباس دریاچه و سد و پل ، بنا کرد
در مصرع دوم این بیت ، سه کاربرد دریاچه و سد و پل ، براساس حروف ابجد ، سال ساخت بنا های پل ( 1066) مشخص می شود(تصویر 47) .

علاوه بر این ها ، این پل جایگاهی است که نه تنها برای توقف آنها هم طراحی شده . در واقع پل از دو طبقه فوقانی و تحتانی تشکیل شده که طبقه بالایی برای عبور کسی بوده که کار داشته و می خواسته سریعا عرض زاینده رود را بپیماید . طبقه پایین برای عابری بود که قصد استراحت و تفریح داشته و می خواسته دمی بیاساید و برای این منظور سراسر پل از غرفه های کوچک زیبایی تشکیل شده که با کاشی و نقش های دیواری آراسته است . پل خواجو زیباترین و خوش نقش ترین پل اصفهان است و در طول زمان به نام های دیگری از قبیل پل شاهی ، پل زرتشتیان ، پل شیراز ، پل حسن آباد و پل بابا رکن الدین نامیده شده است .
طراحی قسمت میانی پل خواجو برگرفته از نمای سر در ورودی کاروانسرا است . همان طور که گفته شد ، این پل نقش یک سد را هم داشته و دهانه های زیرین پل ، آب رودخانه را مهار می کردند و با بستن این دهانه ها ، آب در بخش غربی پل انباشته می شد و یک دریاچه مصنوعی به وجود می آوردند . با به وجود آمدن دریاچه و آب بالا آمده ،
می توانست گچ زاید زمین های اطراف را شسته و زمین را حاصلخیز کند .

سبک معماری اصفهانی :

این شیوه تا حدودی از دوره تیموریان شروع شده بود اما در دوره صفویه به اوج خود می رسد و البته تا دوره معاصر نیز کمابیش پابرجاست . از تغییرات اصول سازه در این شیوه ، پیدایش انواع قوس ها با ترسیم بر مبنای ضوابط هندسی و بر اساس اصول ریاضی است که برای قبول بارها و نیروهای بزرگ شکل گرفته است .این قوس ها به نام قوس های شاه عباسی معروف هستند . مسجد امام در اصفهان و بناهای دوره صفویه نمایانگر این شیوه معماری هستند .