طراحی فضاهای چند عملکردی شهری بر اساس معماری ایرانی-اسلامی
فهرست مطالب
عنوان صفحه فهرست اشکال و فهرست نمودارها ی فهرست جداول ک ۱- فصل اول: کلیات پژوهش ۱ ۱-۱- مقدمه ۲ ۱-۲- طرح مسئله ۲ ۱-۳- سؤالات ۶ ۱-۴- اهداف تحقیق ۶ ۱-۵- فرضیات ۶ ۱-۶- روش انجام پژوهش ۷ ۱-۷- مسائل و مشکلات پژوهش ۸ ۲- فصل دوم: ادبیات تحقیق ۱۰ ۲-۱- مقدمه ۱۱ ۲-۲- برنامهریزی فضایی؛ تعاریف، مؤلفهها و حوزه مکانی برنامهریزی ۱۲ ۲-۲-۱- برنامهریزی فضایی ۱۲ ۲-۲-۲- مؤلفههای برنامهریزی فضایی ۱۵ ۲-۲-۳- حوزه مکانی برنامهریزی فضایی ۲۱ ۲-۳- برنامهریزی فضایی و مدیریت بحران در مناطق شهری و کلان‌شهری ۲۴ ۲-۳-۱- بحران ناشی از زلزله در مناطق شهری و کلان‌شهری ۲۵ ۲-۳-۲- خسارات ناشی از بحران زلزله ۲۷ ۲-۳-۳- ضرورت کاربرد مدیریت بحران زلزله در مناطق شهری و کلان‌شهری ۳۲ ۲-۳-۴- مدیریت بحران (Crisis Management) 33 2-3-5- چرخه مدیریت بحران ۳۵ ۲-۳-۶- تجارب داخلی و خارجی مدیریت بحران در برابر زلزله ۴۰ ۲-۳-۷- نقش و جایگاه برنامهریزی فضایی در مدیریت بحران ۴۶ ۲-۴- برنامهریزی فضایی و آسیبپذیری شهری (منطقه کلان‌شهری) در برابر بحران زلزله ۵۰ ۲-۴-۱- آسیبپذیری شهری ۵۰ ۲-۴-۲- نقش زلزله در آسیبپذیری شهری و مناطق کلان‌شهری ۵۲ ۲-۴-۳- عوامل مؤثر در آسیبپذیری لزرهای شهرها ۵۲ ۲-۴-۴- نقش برنامهریزی فضایی در کاهش آسیبپذیری شهری در برابر زلزله ۵۴ ۲-۵- نگرشهای برنامهریزی فضایی در راستای کاهش آسیبپذیری شهرها و کلانشهرها در برابر بحرانهای طبیعی (زلزله) ۵۸ ۲-۵-۱- نگرش فنی – فیزیکی به آسیبپذیری در قالب دیدگاه زیستی – فیزیکی (Biophysical vulnerability): 58 2-5-2- نگرش اجتماعی- اقتصادی به آسیبپذیری در قالب دیدگاه ساخت اجتماعی (Social construction of vulnerability): 60 2-5-3- نگرش یکپارچه و همهجانبه به آسیبپذیری در قالب دیدگاه ترکیبی(Synthetic approach of vulnerability): 62 2-6- بحثهای آکادمیک پیرامون آسیبپذیری مناطق شهری و کلان‌شهری در برابر زلزله ۶۴ ۲-۷- شاخصهای تبیین کننده میزان آسیبپذیری مناطق شهری در برابر زلزله ۷۵ ۲-۷-۱- شاخصهای طبیعی یا زمین ساخت ۷۵ ۲-۷-۲- شاخصهای انسان ساخت ۷۶ ۲-۸- چارچوب نظری تحقیق ۷۷ ۳- فصل سوم: روششناسی پژوهش ۸۱ ۳-۱- مقدمه ۸۲ ۳-۲- ارائه مدل تحلیلی پژوهش ۸۳ ۳-۳- رویکرد پژوهش ۸۵ ۳-۴- روش پژوهش ۸۵ ۳-۴-۱- روشهای جمع‌آوری دادهها ۸۵ ۳-۴-۲- شاخصها و تکنیکها ۸۵ ۳-۴-۳- ویژگی‌های شاخصهای مطلوب ۸۶ ۳-۵- روشهای مورد استفاده جهت تحلیل دادهها ۸۷ ۳-۵-۱- روشهای سنجش میزان آسیبپذیری در برابر زلزله ۸۷ ۳-۵-۲- روشهای ارزیابی سازمان فضایی کلانشهر تهران ۹۷ ۳-۶- نتیجه گیری ۱۰۵ ۴- فصل چهارم: شناخت محدوده ی مورد مطالعه ۱۰۷ ۴-۱- مقدمه ۱۰۸ ۴-۲- سیمای کلی محدوده مورد مطالعه ۱۰۸ ۴-۳- شناخت کالبدی منطقه ۱۱۰ ۴-۳-۱- کاربری زمین منطقه مورد مطالعه ۱۱۰ ۴-۳-۲- بررسی رشد و توسعه کاربریها و پوشش اراضی منطقه ۱۱۳ ۴-۴- معیارهای زمین ساخت ۱۲۲ ۴-۴-۱- وضعیت و تحلیل توپوگرافی محدوده مورد مطالعه ۱۲۲ ۴-۴-۲- بررسی گسل در منطقه ۱۲۷ ۴-۴-۳- جنس خاک ۱۳۴ ۴-۵- بررسی نظام جمعیتی- اجتماعی محدوده مورد مطالعه: ۱۳۹ ۴-۵-۱- بررسی مهاجرت در منطقه مورد مطالعه ۱۳۹ ۴-۵-۲- بررسی تراکم جمعیت ۱۴۳ ۴-۵-۳- بررسی جمعیت شهرستانها و شهرهای منطقه ۱۴۴ ۴-۵-۴- بررسی جابجاییهای درون استانی جمعیت در منطقه ۱۴۶ ۴-۵-۵- بررسی وضعیت اقتصادی منطقه ۱۴۶ ۴-۶- معیارهای دسترسی و شریانهای حیاتی ۱۴۹ ۴-۶-۱- معابر و حمل و نقل ۱۴۹ ۴-۶-۲- دسترسی به فضای باز ۱۵۲ ۴-۶-۳- دسترسی به مراکز خدماتی و درمانی ۱۵۳ ۴-۶-۴- دسترسی به مراکز آتشنشانی ۱۵۴ ۵- تجزیه و تحلیل ۱۵۶ ۵-۱- مقدمه ۱۵۷ ۵-۲- میزان آسیبپذیری در برابر زلزله ۱۵۸ ۵-۲-۱- بررسی معیار کاربری در محدوده مورد مطالعه ۱۵۸ ۵-۲-۲- بررسی معیارهای زمین ساخت در محدوده مورد مطالعه ۱۶۰ ۵-۲-۳- جمعیت ۱۶۵ ۵-۲-۴- تحلیل معیارهای دسترسی و شریانهای حیاتی ۱۶۷ ۵-۲-۵- وزندهی شاخصها ۱۷۳ ۵-۳- بررسی سازمان فضایی محدوده مورد مطالعه ۱۷۷ ۵-۳-۱- روش تحلیل چیدمان فضا ( Space syntax) 178 5-3-2- تحلیل شبکه ۱۸۱ ۵-۴- نتیجهگیری ۱۸۷ ۶- فصل ششم: نتیجهگیری و ارائهی پیشنهادات ۱۹۰ ۶-۱- مقدمه ۱۹۱ ۶-۲- خلاصه پژوهش ۱۹۱ ۶-۳- اثبات فرضیات ۱۹۳ ۶-۴- پیشنهادات و راهکارهای تحقیق ۱۹۸ ۷- منابع ۲۰۱
چکیده
پایداری و ایمنی در برابر بلایای طبیعی به عنوان یکی از اساسی‌ترین مؤلفههای برنامه ریزی فضایی همواره مورد توجه برنامه ریزان منطقه‌ای بوده است. زلزله به عنوان پدیده‌ای طبیعی و تکرارپذیر در بیشتر موارد تأثیرات ویران کننده‌ای بر سکونتگاه‌های انسانی و به تبع سازمان فضایی یک منطقه گذارده است. از این رو به منظور کاهش اثرات این پدیده به عنوان یک بحران همواره در منظور کردن نظام فعالیتی و سکونتی منطقه و نحوه‌ی طراحی و برنامه ریزی مؤثر بوده است. گسترش سکونت در مناطق کلان‌شهری و تمرکز و تجمع جمیعت و افزایش بازگذاری های محیطی و اقتصادی ناشی از آن، ضرورت مدیریت بحران هنگام بروز زلزله را در این مناطق دوچندان کرده است. از این رو این پژوهش به دنبال بررسی تأثیرات برنامه ریزی فضایی بر کاهش آسیب پذیری مناطق کلان‌شهری در برابر زلزله است. بررسی های علمی در این زمینه نشان میدهد که در مقیاس کلان در وحله ی اول، برنامه ریزی فضایی در زمینه ی کاهش خطرات ناشی از زلزله بیشترین ارتباط را با شاخصهای طبیعی مکان دارد. دوری و نزدیگی به گسل و، شکست زمین، تخریب های ناشی از روانگرایی، زمین لغزش، فرونشست زمین و آسیب‌های حاصل از جنس خاک و پستی و بلندی از جمله این عوامل هستند که می‌توانند شهرها را در مقابل زلزله آسیب پذیر نمایند. برنامه ریزی فضایی به عنوان ابزار ساماندهی فضایی نظام های استقرار جمعیت و فعالیت در بسر یک منطقه، می‌تواند با شناسایی نواحی زلزله خیر از احداث شهرها و پهنه های فعالیت در این نواحی جلوگیری کرده و یا مانع توسعه های شهری و منطقه‌ای به سوی این نواحی شود. ابعاد کالبدی شاید به عنوان محسوس ترین نقش برنامه ریزی فضایی در کاهش اثرات زلزله دانست. از این رو در بررسی و تحلیل نقش برنامه ریزی فضایی بایتی بر عوامل تاثیر گذار بر عناصر برنامه ریزی فضایی توجه گردد. با توجه به مطالعات صورت گرفته در این زمینه این شاخصها تبیین شده است. بر این مبنا شاخصهای تبیین کننده میزان آسیب پذیری مناطق شهری در برابر زلزله شامل شاخصهای طبیعی یا زمین ساخت، شاخصهای کالبدی، دسترسی به مراکز خدمات رسانی و شاخصهای اقتصادی و اجتماعی در نظر گرفته شده اند. با توجه به شاخصهای معرفی شده در ادبیات تحقیق، روشهای مناسب به منظور مدلسازی شرایط منطقه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. با توجه به چارچوب ارائه شده روشهای مورد بررسی نیز در دو دسته ی کلی روشهای ارزیابی آسیب پذیری و روشهای ارزیابی سازمان فضایی بررسی شده اند. بر این مبنا در تحلیل آسیب پذیری از روشهای تحلیل های مکانی استفاده شده و در بخش تحلیل سازمان فضایی روش اسپیس سینتکس به عنوان روش در تحلیل اجزای سازمان فضایی بکار گرفته شده است. نتایج تحلیل های صورت گرفته با استفاده از روشهای مطرح شده در منطقه‌ی کلان‌شهری تهران به عنوان نمونه ی موردی این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. منطقه‌ی کلان‌شهری تهران به عنوان پرجمعیت ترین منطقه‌ی سکونتگاهی کشور به دلیل مرکزیت اداری و مدیریتی و تمرکز فعالیت‌های اقتصادی در آن، از موقعیت منحصر به فردی برخوردار است. تحلیل ویژگی‌های این منطقه نشان میدهد که در بخش سنجش میزان آسیب پذیری بخش های مرکزی این منطقه و نیمه ی جنوبی آن دارای بیشترین سطح از میزان آسیب پذیری در منطقه است. این در حالی است که در تحلیل بخش سنجش سازمان فضایی منطقه، بخش های مرکزی و غربی دارای بیشترین مزیت های مکانی و فعالیتی در منطقه است. بررسی تطبیقی این دو تحلیل نشان میدهد که حوزه ی پیرامونی دو شهر اصلی منطقه‌یعنی شهر تهران و کرج دارای بیشترین میزان خطر پذیری از منظر زلزله در منطقه هستند که از این جنبه بایستی بیشترین و توجه به این مناطق معطوف گردد. به‌طوری که بررسی های آماری نشان میدهد مناطق با ویژگی آسیب پذیری نسبتا زیاد و سازمان فضایی ضعیف در حدود ۱۲ درصد از سطح منطقه را پوشش میدهد. این در حالی است که مناطق با آسیب پذیری متوسط و سازمان فضایی ضعیف دارای سهمی ۳۰ درصدی در منطقه است. کلمات کلیدی: آسیب پذیری زلزله، برنامه ریزی فضایی، بحران زلزله، ساختار فضایی، منطقه‌ی کلان‌شهری تهران
۱-۱- مقدمه
زلزله به‌عنوان یکی از پدیده‌های طبیعی که به واسطه‌ی رخ داد سریعش همواره به عنوان تهدید جان انسان‌ها و سکونتگاه‌های بشری مطرح بوده است، به عنوان واقعه‌ای تکرارپذیر در طول تاریخ رخ داده است. این در حالی است که عدم آمادگی بشر در مقابله با این رخداد طبیعی و عدم برنامه ریزی‌های لازم در انتخاب سکونتگاه زندگی سبب شده تا تأثیرات ویرانی و خسارات ناشی از آن به‌شدت مورد توجه قرار گیرد. مناطق کلان‌شهری به عنوان یکی از شیوه‌های سکونت انسانی دارای روند شکل گیری و گسترش سریع‌تری نسبت به دیگر اشکال سکونت است. این در حالی است که هر منطقه‌ی کلان‌شهری با توجه به ویژگی‌ها و شرایط محیطی خود می¬تواند از ساختار و نظام متفاوتی پیروی کند. ویژگی‌های نظام فضایی مناطق کلان‌شهری می‌تواند در بهبود شرایط و آمادگی بیشتر منطقه در برابر حوادث ناشی از خطرات زلزله مؤثر باشد. از این رو به منظور مقابله با تهدیدات ناشی از زلزله بایستی بعد از شناخت محدوده‌های آسیب پذیر از زلزله، ویژگی‌های نظام فضایی-عملکردی در منطقه‌ی مورد مطالعه مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
