مناره در هنر معماری اسلامی ایران دارای مقام ویژه‌ای است. این عنصر مسجد جهت رساندن صدای مؤذن و فراخوانی توده نمازگزاران در مساجد به وجود آمد و جنبه تزیینی و آرایشی آن در ایران بسرعت قوی‌تر شد؛ به گونه‌ای که محلی شد برای نمایش انواع هنرهای تزیینی آجرکاری و کاشیکاری. ظاهراً زینت دادن و منقش و رنگی کردن مناره‌ها از نیمه قرن سوم هجری به بعد معمول شده است، از این دوره به بعد بدنه و کلیه قسمتهای خارج مناره‌ها برافراشته گویای این حقیقت است که مناره تنها به عنوان بیشتر برای زینت مساجد به کار می‌رفته است. با توجه به ارتفاع این مناره‌ها که نگاه را به بالا می کشاند و عظمت را القا می کند می توان گفت وجود مناره در مساجد وسیله نزدیک شدن به خالق و نیروهای طبیعت نیز هست و به همین دلیل در تزیین و زیباسازی مناره دقت زیادی شده است، به طوری که هر مناره فقط نشان دهنده یک هنر نیست بلکه بعضی از مناره‌ها جلوه‌گر مجموعه‌ای از هنرهای تزیینی، خطا طی،؟ نقوش هندسی، و گل بوته‌های مختلف هستند. در بدو امر، قاعده و قانون خاصی برای محل ساختن مناره‌ها نبوده است، گاه در چهار گوشه مسجد، زمانی جدا از در ورودی، گاهی وصل به بنا، و گاهی با فاصله از بنای مسجد ساخته می شده است. ساختن مناره در زمان سلجوقیان در سطح بسیار گسترده‌ای توسعه و تکامل یافته و از اهمیت خاصی نیز برخوردار است. در این دوره ایجاد مناره به صورت نشانی از مساجد و راهنمای کاروانیان به شهر رواج فوق العاده‌ای داشته و در طرز بنای آنها دگرگونیهایی پیدا شده است. این دگرگونیها و نوآوری را می‌توان از شاهکارهای هنر معماری ایران دانست. فرم بیشتر مناره‌های سلجوقی استوانه‌ای و شامل انواع مناره‌های کوتاه و ضخیم و مناره‌های بلند، که قسمت بالای آن باریک و ظریف است، می‌شود. این مناره‌ها به واسطه ارتفاع بلندی که داشته‌اند کمتر برای اذان گویی به کار می رفته‌اند و مؤذن بالای مسجد اذان می‌داده است. در واقع این مناره‌های بلند و باریک و مزین شده بیشتر جنبه زینتی داشته و با باریک و وسیع شدن تنه، حلقه‌ها، و قرنیزهای تزیینی خود، زیبایی خاصی را القا می‌کنند. در بعضی از این مناره‌ها مقرنس کاریهای بسیار زیبایی دیده می‌شود که مناره شکل میله‌های چراغهای دریایی را به خود گرفته است. تزیینات این مناره‌های آجری – با توجه به این که هنر آجرچینی پرکار و پرنقشه از خصوصیات معماری دوره سلجوقی بوده- عبارت است از نقشهای آجرکاری تکرار شده، این دوره از معماری ایران بوده است. مناره‌های دوره سلجوقیان مثل اکثر مناره‌های دوران اسلامی ایران، در داخل میله دارای پلکانی هستند که پله‌های آنها در اطراف محوری به بالا صعود می کند و معمولاً پله‌ها حلزونی شکل ساخته شده‌اند. از زمان سلجوقیان مناره‌های زیادی به جای مانده که به شرح آنها می پردازیم.
مناره تاریخانه دامغان :
یکی از قدیمی‌ترین مناره‌های موجود در ایران که دارای تاریخ است مناره مسجد تاریخانه دامغان است که در زمان طغرل به سال 450 هجری (1058 میلادی) ساخته شده است. این مناره زیبا از پایین به بالا باریک شده و یکی از مناره‌های استوانه‌ای شکل دوره سلجوقیان است. بدنه‌مناره با آجرچینیهای زیبا در طرحهای هندسی، در قسمتهای مختلف تزیین شده است . در قسمت وسط کتیبه‌ای به خط کوفی برجسته با کاشیهای آبی فیروزه‌ای جلوه خاصی به این مناره می دهد. بلندی این مناره در حدود 25 متر و دارای 86 پله در داخل است، محیط آن در پایین حدود 13 متر است و به نسبت ارتفاع مناره در بالا 8/6 متر است. مناره سکو ندارد و از روی زمین مدور ساخته شده است. در ارتفاع 5/10 متری کتبیه‌ای آجری به خط کوفی برجسته با کاشی به عرض 30/1 متر وجود دارد که نام الامیر السیدالاجل در آن خوانده می‌شود. بانی این مناره بختیار بن محمد است که در دامغان آرامگاهی هم برای پدر خود محمد بن ابراهیم، ملقب به پیر علمدار، بنا کرده است.
مناره مسجد پامنار زواره :
این مناره به سال 461 هجری (1068 میلادی) ساخته شده و از زمان الب ارسلان سلجوقی به جای مانده است. در این مناره استوانه‌ای شکل کتیبه جالب توجهی به خط کوفی ساده برجسته از آجر تراش وجود دارد. کتیبه این مناره از زیباترین کتیبه‌های قرن پنجم هجری قمری به شمار می رود، که با گل و بوته‌های زیبا مزین است. در این کتیبه کلمه الله و تاریخ سنه احدی و ستین و اربعمائه ذکر شده است. مناره مسجد جامع کاشان این مناره استوانه‌ای شکل دارای بدنه‌ای آراسته به نقوش هندسی هشت و هفت، مضر گلوگاهی، و سه سطر کتیبه کوفی آجری است که تاریخ بنای آن را سال 466 هجری قمری (1073 میلادی) ذکر می‌کند . مناره را مجدالدین احمد بنا نهاده است. مناره در ضلع شمال شرقی مسجد در وضعیتی خاص قرار گرفته است. وجود غرفه فوقانی این مناره در زیبا جلوه دادن این اثر سلجوقی بسیار قابل اهمیت است.
مناره مسجد جامع دامغان :
این مناره در قسمت شمال شرقی مسجد واقع شده و تنها بنایی است که از مسجد جامع قدیم باقی مانده است. تاریخ بنای آن را حدود سال 500 هجری تخمین می‌زنند. به طوری که در کتاب مطللع الشمس نوشته شده: «مناره مذکور دارای 105 پله است و ارتفاع آن 31 ذرع و قاعده مناره مربع و هر ضلع آن نیز 5 ذرع است، ولی اکنون به سبب اینکه قاعده یا سکوی مناره زیر خاک پنهان است شکل کرسی و قاعده آن معلوم نیست. ارتفاع مناره امروزه حدود 75/26 متر و محیط آن در قسمت پایین 05/14 متر و در بالا حدود 85/6 متر است. روی بدنه مناره تزیینات و کتیبه‌ای به خط کوفی از آجرهای نازک دیده می‌شود. از آنجا که احتمال می رود. تزئینات کاشیکاری این دو مناره متعلق به زمان ساختمان مناره ها باشد از جایگاهی خاص برخوردار هستند. قسمت کلاهک یا نوک مناره خراب شده است.
مناره چهل دختران:
مناره‌چهل دختران در منتها الیه شمالی محله جوباره از محلات قدیمی اصفهان و محل سکونت یهودیان این شهر واقع شده است. این مناره مدور 24 متر ارتفاع دارد و اگر پنج متر بلندی سکوی آجری پایه مناره را نیز در نظر بگیریم ارتفاع کل مناره 29 متر می‌شود که ظاهراً یک متر از نوک آن نیز از بین رفته است. قطر مناره در پایین 9/2 متر و در بالا باریکتر است. سکویی که میله‌مناره برفراز آن استوار است شکل هشت ضلعی دارد. بدنه‌مناره با طرحهای آجری مختلفی تزیین شده است و در بالاترین قسمت مناره تاج مناره با برجستگی کمی به چشم می‌خورد. پنجره بزرگی در قسمت بالای مناره، در ثلث دوم دبنه، رو به سمت جنوب موجود است که دهانه آن مستطیل شکل و قسمت بالای آن از چوب و در طرفین دارای ستونهای گرد کوچکی است که نیمی از آنها در داخل دیوار مناره جای گرفته‌اند. کتیبه فوقانی مناره به خط کوفی آجری برجسته بوده بر زمینه آجری آن پنج آیه اول سوره طه است و در قسمت فانی قاعده یا سکوی مناره به خط ثلث برجسته بر زمینه آجری کتیبه‌ای زیبا گچبری شده است. بر روی یکی از اضلاع قاعده مناره بر زمینه آجری ساده، کتیبه‌ای شش سطری به خطر کوفی آجری برجسته موجود است که بانی مناره را ابی الفتح بن محمد بن عبدالواحد الهوجهی و سال اتمام آن را 510 هجری تعیین می‌کند.
مناره گار:
دهکده گار که مردم محل آن را «غار» هم نوشته شده است در 22 کیلومتری مشرق اصفهان در ساحل زاینده رود واقع شده، جزو بلوک برای آن است. به موجب کتبیه‌کوفی آجری که در قاعده مناره موجود است مناره گار در سال 515 هجری به وسیله یکی از شخصیتهای معروف محل به نام ابوالقاسم بن احمد که در کتیبه او را «سید الرؤساء» خوانده، ساخته شده است. این مناره دارای میله‌منفرد و مدوری است که قسمت بالای آن فرو ریخته و بر روی پایه هشت گوشی استوار است. پایه منشوری مناره در بالا کمی باریکتر از پایین است و 8/4 متر ارتفاع دارد. در ورودی پلکان در جانب جنوب شرقی بدنه فیلپایه یا سکو واقع و در محاذات سطح سابق زمین قرار دارد. قطر دایره مناره در پایین 5/5 متر و در بالا 7/4 متر است. بلندی مناره با فیلپایه آن در حال حاضر روی هم رفته 21 متر می‌شود. در قسمت بالای مناره پنجره بزرگ رو به قبله‌ای دیده می‌شود که ایوانچه‌ای نیز دارد. زیر این پیش پای کوچک یا خروجی از یک قطعه مقرنس ساخته شده است. در این مناره کاشی وجود ندارد و ملاطی که به کار رفته گچ و خاک است. غیر از قسمتی از پی آن که نمایان شده، بقیه ساختمان وضع خوبی دارد. کتیبه مناره که در قسمت پایین آن و در ناحیه فوقانی قاعده‌هشت ضلعی قرار دارد و به خط کوفی آجری برجسته به صورت معرق ساخته شده ، شامل یک سطر است که به سال 515 هجری منتهی می‌شود. در زیر این کتیبه و در دو طرف فیلپایه با به کار بردن ملاطهای ضخیم و بندکشیهای گچی خطوط بنایی یا کوفی مربع ترتیب داده شده است. میله این مناره از پایین تا بالا با پوشش ساده و یکنواختی تزیین یافته و آجرهایی که به کار رفته تراش دارند و طوری روی هم چیده شده اند که در تمام بدنه به خط بنایی بر زمینه شطرنجی آجری تکرار جمله «الملک لله» دیده می‌شود.
