معرفی مهم ترین بناها و عناصر معماری ایران در دوره اسلامی

مهم ترین بناها و عناصر معماری ایران در دوره اسلامی

– بنا های مذهبی

مساجد

مساجد مهم ترین بناهای مذهبی هرشهر و روستا هستند که همواره نقش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند . مسجد مهمترین مکان برای انجام مراسم و مناسک عبادی و مذهبسی مسلمین بشمار می رود . اغلب مساجد در مرکز شهرها ، نزدیک بازار ها و محدوده دارالحکومه ساخته می شدند . اهمیت مساجد در شهر ها به حدی بود ک اگر شهری مسجد جامع یا آدینه نداشت ، اهمیت شهری هم نداشت . در صدر اسلام مساجد نقشه های ساده ای داشتند ، ولی در طول زمان با طرح های کوناگون و تزیینات مختلف ، نقشه ها پیچیده شدند .در نقشه مساجد ، از قرن چهارم هجری دگرگونیهایی به وجود آمد و بر اساس آن ، مساجد متفاوت در شهر ها احداث شد . مهم ترین نقشه هایی که در مساجد به کار گرفته شده ، شامل یک ایوانی ، دو ایوانی ، چهار ایوانی ، و ترکیب چهار طاق و ایوان بوده که معماران دوره اسلامی آنها را از شیوه های معماری عهد اشکانی وساسانی اقتباس کرده اند . نقشه چهار ایوانی – در ساخت بسیاری از بنا ها – الهام گرفته شده از نقشه کاخ آشور ، متعلق به زمان اشکانیان است .
معماران دوره اسلامی مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند . در هر دوره یکی از عناصر تزیینی در آراستن مساجد متداول بوده است ، برای مثال در عهد سلجوقیان آجرکاری ، در عهد ایلخانان گچبری و در عهد تیموریان و صفویان کاشی کاری رواج بیشتری داشته است و در مواردی نیز تزیینات آجرکاری ، گچبری و کاشی کاری با هم به کار گرفته می شد .

مدارس

در صدر اسلام تدریس علوم مذهبی در مساجد انجام می شد . به تدریج با توسعه علوم اسلامی ، فضای آموزشی از مساجد جدا گشت . در قرن پنجم هجری ( هم زمان با حکومت سلجوقیان ) به تشویق خواجه نظام الملک ، مدارس متعددی در شهر های معروف اسلامی مانند بغداد ، ری ، نیشابور ساخته شد . بعد ها نقشه چهار ایوانی ، که مورد توجه معماران قرار گرفت ، برای فضاهای آموزشی طرحی متعارف شد .
مدارس نیز مانند مساجد با آجرکاری ، گچبری و کاشی کاری تزیین می شد ( مانند مدارس غیاثیه ، چهارباغ و مطهری ) .

آرامگاهها و زیارتگاهها

به طورکلی آرامگاه به بنایی گفته می شود که یک یا چند شخصیت مذهبی یا سیاسی در آن دفن شده باشد . این نوع بنا ها را به دو گروه مقبره های مذهبی ( زیارتی ) و مقبره های غیرمذهبی می توان تقسیم کرد .
مقبره های مذهبی در بیشتر شهرها و روستا ها به امامزاده معروف شده اند و در مقایسه با سایر بنا های اسلامی ( بجز مساجد ) از اعتبار ویژه ای برخوردارند . امامزاده ها بیش از دیگر بنا های دوره اسلامی مورد احترام و علاقه مسامانان به ویژه شیعیان هستند .بنا های فوق در طول زمان توسعه یافته و از یک ارامگاه معمولی به مجموعه های بسیار باشکوهی تبدیل شده اند ( مانند مرقد اسماعیل سامانی در بخارا و گنبد قابوس در دشت گرگان ) .
تنها دردوره اسلامی است که ایجاد مقبره ها و زیارتگاهها از چنین سابقه طولانی و ویژگیهای معماری منحصر بفرد و تزیینات باشکوه برخوردار است . اینگونه بنا ها به نام های برج ، گنبد ، بقعه و مزار نیز معروف شده اند ( مانند برج رادکان ، گنبد قابوس ، بقعه شیخ صفی )

حسینیه ، تکایا و مصلی ها

در بسیاری از شهرهای اسلامی در مواقع خاصی مانند محرم ، صفر و رمضان ، مراسم دعا ، روضه و سوگواری برگزار می شده است . این مراسم بیشتر در مکان هایی معروف به تکیه و حسینیه برقرار بوده است .
به طور کلی تکایا و حسینیه ها مکان های محصوری بودند که در مسیر گذرگاههای اصلی شهر ها قرار داشتند . از این مکان ها به ویژه در ایام سوگواری – خصوصا محرم – برای مراسم تعزیه خوانی ، شبیه خوانی و سینه زنی استفاده می شد . اینگونه بنا ها دارای طرح و نقشه خاصی نبودند و با توجه به مکان های شهری و عمومی در گذرگاهها ، میدان ها و راسته بازارها ساخته می شدند .همچنین این مکاه ها فاقد تزیینات معماری بودند ( مانند امیر چخماق یزد ، پهنه و ناسار سمنان و گذر حاجی محله کاشان ) .

– بنا های غیر مذهبی

پل ها

پل ها و آب بند ها از بنا های غیر مذهبی هستند که از ادوار گذشته در مسیر جاده های کاروانی ، راهها و روی رودها ایجاد شده اند .
معماران ایرانی در احداث پل ها علاوه بر تسهیل امر عبور و مرور ، ایجاد آب بندها را در نظر داشته اند . دیدن قدیمی ترین پل ها یعنی پل بردیده از دوره هخامنشیان در جلگه مرودشت ، بیستون در کرمانشاه از دوره ساسانیان ، بند امیردر فارس از دوره آل بویه و پل خواجو اصفهان ، موید این نکته است که معماران در امر پل سازی علاوه برگذر از رودخانه به ذخیره کردن آب نیز توجه داشته اند .
ایران در دوره باستان و دوره اسلامی سهم قابل توجهی در توسعه پل سازی – از قرن هشتم ق . م . تاکنون – به عهده داشته است . بعضی از پل ها دارای تزیینات آجرکاری و کاشی کاری زیبایی نیز هستند مانند پل خواجو اصفهان

کاخ ها

احداث کاخ ها در ایران به گذشته های بسیار دور باز می گردد برای مثال در زمان هخامنشی تخت جمشید ، در زمان اشکانی کاخ آشور ، در زمان ساسانی تیسفون و کسری در سروستان را می توان نام برد .
از صدر اسلام کاخ یا بنای باشکوهی که در مقیاس برتر ساخته شده باشد ، به جای نمانده است . شیوه معماری کاخ العمره و کاخ المشتی – که در زمان امویان احداث گردید و بقایای آن هنوز پابرجاست – از شیوه هنری عهد ساسانی اقتباس شده است .
از زمان صفوی احداث کاخ ها وارد مرحله تازه ای شد و در پایتخت های سه گانه آنها ( تبریز ، قزوین و اصفهان ) نمونه های جالب توجهی ساخته شد .
کاخ های چهل ستون ، هشت بهشت و عالی قاپوی اصفهان ، صفی آباد بهشهر ، فین کاشان و فرح آباد ساری از مهم ترین نمونه های شیوه معماری عهد صفویان هستند .
ایجاد کاخ ها به همین شیوه تا عهد نادر شاه ( مانند کاخ خورشید کلات ) و عهد قاجار ( مانند کاخ صاحبقرانیه و شمس العماره ) ادامه یافت .
کاخ ها در ایران نقشه های گوناگونی داشته است : برخی کوشک مانند بوده اند ( مانند هشت بهشت و صفی آباد ) ، بعضی نقشه مربع و مستطیل داشته اند و برخی چند ضلعی بوده اند .

کاروانسرا

به طور کلی کاروانسرا به دو گروه برون شهری و درون شهری تقسیم می شوند .
در ایران به فاصله هر چهار فرسنگ ( 26 کیلومتر ) کاروانسرایی برای استراحت بنا شده است . زیارت شهر های مذهبی مانند قم ، مشهد و کربلا باعث شده بود تا کاروانسراهای متعددی در مسیر جاده هایی که به این شهرها منتهی می شود ، احداث گردد ( در مسیر خراسان بزرگ ، غرب به شرق ،کرمانشاه و مشهد ) .
در ساخت کاروانسراهای برون شهری از نقشه های چهار ایوانی ، دو ایوانی ، هشت ضلعی ، مدور ، کوهستانی و نوع کرانه خلیج فارس استفاده شده است . در احداث کاروانسراها مانند مساجد و مدارس بیشتر از طرح چهار ایوانی استفاده شده و اتاق هایی در اطراف حیاط ، برای استفاده ساخته شده است . برخی از کاروانسراها با شیوه های آجرکاری ، گچبری و کاشی کاری مزین شده اند ( مانند رباط شرف خراسان ، کاروانسرای سپنج شاهرود و مهیار اصفهان ) .

حمام

در شهر های اسلامی حمام ها در گذرگاهها اصلی شهر ، راسته بازار ها و کاخ های حکومتی طوری ساخته می شد که برای تامین آب بهداشتی و خروج فاضلاب مشکلی پیش نیاید . شاید بتوان گفت حمام ها پس از مسجد و مدرسه یکی از مهم ترین بنا های شهری محسوب می شدند .
فضای اصلی هر حمام ، شامل بینه ، میان در و گرمخانه بود . به این ترتیب که هر یک از فضاهای فوق به وسیله راهرو و هشتی از فضای دیگر جدا می شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضای مجاور تنظیم شود .

قلعه

به طور کلی قلعه ها به دو گروه عمده تقسیم می شود : قلعه های کوهستانی و قلعه های دشت . از قلعه در موقع آرامش و صلح به عنوان کاخ استفاده می شد . با این توضیح تختجمشید را ، با توجه به طراحی آن ، می توان یک قلعه دانست .همچنین از تختسلیمان در تکاب آذربایجان غربی – که مکانی مقدس بوده – گاهی به عنوان نیایشگاه و زمانی به عنوان کاخ استفاده می شده است .
بزرگترین و مستحکمترین قلعه هایی که در ایران بنا شده ، متعلق به فرقه اسماعیلیه است . این قلعه ها در بلندی های رشته کوههای البرز بنا شده اند ( مانند الموت ، لمبسر ، گردکوه ، سارو و امامه ) .
اغلب قلعه های کوهستانی دارای طرح هندسی مشخصی نبودند. مصالح ساختمانی قلعه ها بیشتر قلوه سنگ و آجر ، و ملاط آن ساروج و آهک بود .
قلعه هایی که در دشت برای محافظت از کاروان ها و یا برای استفاده سربازان بنا می شد عمدتا طرح هندسی مشخص داشتند و دارای نقشه های مربع ، مستطیل ، چند ضلعی و مدور بودند . این قلعه ها دارای برج و بارو بودند و مصالح ساختمانی آن ها نیز از آجر و خشت بود ( مانند قلعه گلی ورامین ، میان گاله گرگان ، قوشچی ارومیه و قلعه کهنه کرمانشاه ) .
در قرن دوازدهم هجری ایجاد قلعه در گذرگاهها به شیوه گذشته متوقف شد و پاسگاهها و سربازخانه هایی به شیوه جدید احداث گردید . همچنین در کرانه خلیج فارس قلعه هایی با سبک معماری غربی ساخته شد ( مانند قلعه های هرمز ، خارک ، قشم و بندرعباس ) .