تعریف کاروانسرا:

كاروانسراها، مهمانخانه هاي بين راهي كشور ايران در طي قرون متمادي گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشي يعني بيش از دو هزار و پانصد سال قبل مي رسد. در مسير راه هاي مهم بين شهري، كاروانسرا ها به فاصله مسافتي كه كاروان در يك روز مي توانسته طي كند، ساخته مي شده است.
به دليل خشكي نسبي آب و هوا در بخش عمده اي از كشور ايران و دور بودن شهر ها و آبادي ها از يكديگر، وجود نقاطي جهت استراحت و تهيه آذوقه در بين راه، امري حياتي و ضروري بوده و بدون وجود اين ايستگاه ها، طي طريق و ارتباط بين مناطق مختلف كشور غيرممكن بوده است.
از آنجايي كه در دوره پيش از اسلام، خصوصاً در زمان پادشاهي هخامنشي، وسعت مملكت ايران بسيار زياد بوده و كنترل اين امپراطوري وسيع احتياج به خطوط ارتباطي منظم و مطمين داشته، مورخين يونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه هاي امن و كاروانسرا هاي خوب در ايران خبر مي دهند.
هرودت در مورد راه هاي امپراطوري هخامنشي مي نويسد: «واحد مقياس راه ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلي تهيه شده موسوم به ايستگاه؛ در اين منازل مهمان خانه هاي خوب بر پا گرديده.

در دوره حكومت اشكاني و ساساني نيز وجود راه هاي امن و كاروانسرا هاي مناسب امري ضروري براي اداره كشور پهناور ايران در اين دوره تاريخي بوده است.
خصوصاً از آنجايي كه ايران در مسير تجارت بين المللي بين خاور دور از يك سو و سواحل مديترانه و اروپا از طرف ديگر قرار داشته و بخش عمده اي از مسير تجاري جاده ابريشم از سرحدات شمالي ايران مي گذشته، تامين امنيت و رفاه بازرگانان در اين مسير طولاني كه منبع درآمد مهمي براي دولت بوده، امري لازم و ضروري بوده است.
از دوره پادشاهي هخامنشي و اشكاني كاروانسراي شناخته شده اي در ايران باقي نمانده است، ولي از زمان ساسانيان تعداد معدودي كاروانسرا باقي مانده كه الگوي كاروانسرا هاي بعدي در دوره اسلامي قرار گرفته است.
از قديمي ترين كاروانسرا هاي ايران مي توان از كاروانسراي دروازه گچ نام برد. پايه ها و بخشي از ديوار هاي اين كاروانسرا كه با سنگ و آهك ساخته شده هنوز باقي است. اين بنا داراي يك حياط مركزي و تعدادي دالان در اطراف حياط است.

معرفی کاروانسرای قلعه خرگوشی جاده یزد – اصفهان

در بیابان های یزد، کاروانسرای سنگی زیبایی قرار دارد که از روزگار صفویان تا به حال، پا برجا مانده است. کاروانسرای شگفت انگیزی به نام قلعه خرگوشی که بنای استوار و سنگی اش را باید در نزدیکی باتلاق گاوخونی ببینید. جایی در میانه جاده قدیمی یزد- اصفهان که تا شهر عقدا حدود شصت کیلومتر فاصله دارد.

کاروانسرای قلعه خرگوشی یکی از مهم ترین کاروانسراهای دوره صفوی است که بنای آن را به زمان حکومت شاه‌عباس صفوی نسبت می دهند. در واقع، قلعه خرگوشی یکی از همان 999 کاروانسرایی است که به دستور شاه‌عباس در مسیرهای اصلی آن زمان ساخته شده است.
تمام این بنای 80×80 متر از سنگ گرانیت و آجر ساخته شده است. حتی صفه ها، حجره هاه و اصطبل بنا هم سنگی هستند و این شاید مهم ترین دلیل استوار ماندن قلعه خرگوشی تا امروز باشد. در بیابان های این منطقه، معادن گرانیت زیادی وجود دارد و کارگران عصر صفوی، وقتی کاروانسرای قلعه خرگوشی را می ساختند از گرانیت های کوه‌های اطراف استفاده کردند.

این کاروانسرا کاملا داخل طبیعت بکر و وسط کویر قرار گرفته و می‌توان از آن به عنوان یک رصدگاه بسیار  زیبا و مناسب استفاده کرد.نزدیک‌ترین آبادی تا این کاروانسرا در فاصله 7 کیلومتری است که یک روستای تک خانواره است.
از دور این کاروانسرا منظره‌ای بسیار زیبا دارد. داخل آن اتاقک‌های سنگی وجود دارد که محل اتراق مسافرین بوده در ضمن محلی هم برای نگهداری حیوانات وجود دارد.
شاید جالب ترین تزئین بنا که در نگاه اول نظرتان را جلب می کند، کتیبه ای است که بر سر در ورودی نصب شده و روی آن به خط “علی رضا عباسی” خطاط معروف عصر “شاه عباس” نوشته شده است. این کتیبه، روی پانزده قطعه سنگ سبز رنگ به طول هشت متر و عرض شصت سانتیمتر و در سه ضلع مدخل نصب شده است.

کاروانسرای قصربهرام جاده گرمسار – ورامین

کاروانسرای قصر بهرام د‌ر ۱۵۴ کیلومتری جنوب تهران و بر سر راه جاد‌ه سنگی قد‌یمی و کاروانروی کویری اصفهان ـ کاشان ـ گرمسار قرار د‌ارد.
این جاد‌ه د‌ر طول مسیر خود‌ از کنار کاروانسرای عین‌الرشید‌ می‌گذرد و به جاده سنگفرش نیز معروف است.
کاروانسرای عین‌الرشید‌ د‌ر ۴ کیلومتری جنوب غربی کاروانسرای قصر بهرام واقع شد‌ه است. کاروانسرای شاه عباسی قصر بهرام یکی از جاذبه‌های تاریخی این منطقه است.
این بنا که بیشتر شبیه کاروانسراهای شهری است و شبــــاهت آن به کاروانسراهای میان راه کمتر است، به گفته برخی از کارشناسان برخلاف نامش ساختمانی برای اقامت سلاطین صفوی د‌ر مواقع شکار و سفرهای شاهانه بود‌ه است.
پس از مسجد جامع ورامين كه الگوى كاملى از مساجد چهار ايوانى بنا شده در قرن هشتم هجرى است روستاى قلعه بلند قرار دارد.
وجه تسميه قلعه بلند به دليل وجود يك قلعه تاريخى مربوط به قبل از اسلام در اين روستاست كه فقط بخشى از آن باقى مانده است.

در شمال اين روستا قلعه‌اى معروف به كاظم آباد وجود دارد كه با خشت و گل بنا شده و به عنوان يك مجموعه دامپرورى و كشاورزى در دوره قاجار و پهلوى اول مورد بهره‌بردارى بوده است. اين قلعه كه پلان مربع مستطيل دارد داراى ۴ برج در چهارگوشه خود است و تنها ورودى آن در ضلع شرقى قرار دارد؛ وجود حمام عمومى در مجاور بخش مسكونى نشان از اهميت اين قلعه دارد. اين مجموعه يكى از معدود سكونتگاه‌هاى زيستى و فعاليتى بر مبناى مناسبات خان محور است كه به عنوان نمونه‌اى نسبتاً سالم قابل بازسازى و بهره‌بردارى با اهداف گردشگرى است.
بعد از تماشاى اين قلعه و پس از عبور از سياه كوه و پشت سر گذاردن پيچ و خم‌هاى مسير، قصر بهرام در ميانه تپه ماهورهايى پراكنده در دامنه كوه، خودنمايى مى‌كند و بالاخره قصر پيدا مى‌شود. اين كاروانسرا كه نام عجيب ولى با مسماى قصر بهرام را بر آن نهاده‌اند با سنگ‌هاى سفيد مايل به كرم رنگ پوشيده شده است.
برج‌هاى چند وجهى تعبيه شده در گوشه‌هاى بنا و همچنين سردر ورودى آن كه به سمت شمال باز شده و به شكلى استادانه با سنگ تراش خورده نماسازى شده است. حياط مركزى، حجرات در اطراف و اصطبل‌ها در پشت آن همان پلان قالب كاروانسراهاى ايران است كه البته در اين كاروانسرا از ايوان جنوبى نيز به عنوان ورودى به منظور امكان دسترسى سريع به كوه استفاده مى‌شده است كه از ويژگى‌هاى اين بنا به شمار مى‌رود.

اهميت اين بنا علاوه بر استفاده از سنگ در نماى بنا ـ تنها مورد باقى مانده از دوره صفوى كه به اين روش سطوح داخل و بيرون آن نماسازى شده است و به اين دليل منحصربه فرد است ـ آفريدن امكانات رفاهى در كناره كوير سوزان است كه كاروانسرا را به قصر شبيه مى‌سازد.
بناى قصر بهرام كه به بهرام گور ساسانى اشاره دارد داراى ويژگى‌هاى خاصى است كه اين بنا را از ساير كاروانسراهاى دوره صفوى متمايز ساخته است.
مهم‌ترين ويژگى اين بنا، هدايت آب از دوردست و آوردن آن به درون كاروانسرا و ساختن شگفت‌انگيزترين كولر آبى جهان براى استراحت پادشاه پرتلاش ايران زمين است كه در دوره او معمارى ايران به اوج افتخارات و شكوه خود بازگشت.

کاروانسرای افضل در شوشتر:

این بنا در شهر شوشتر و در ضلع غربی خیابان طالقانی–کوچه سنگ فرش، واقع است. این کاروانسرا در دوره قاجاریه ساخته شده است. در گذشته مرکز توزیع غله بوده است.
این کاروانسرا به سبک معماری سنتی بصورت دوره ساز بنا شده و شامل یک طبقه یا شبستان (زیر زمین) می‌باشد. مساحت کل بنا 1000 متر مربع و بخش آجری نوساز در ضلع جنوبی 350 متر است.
کاروانسرای افضل یکی از سالمترین کاروانسراهای شوشتر بوده و تا حد زیادی از دخل و تصرفات مصون مانده است. این بنا با شماره 7940 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و دارای مالکیت خصوصی است.

اهمیت معماری کاروانسرای افضل:

اهمیت اصلی این بنا در معماری و به نوعی می توان گفت در شهرسازی این است که اولین کاروانسرایی به حساب می آید که در داخل شهر بنا شده به نوعی دیگر می توان آن را به عنوان اولین مهمانسرا و یا هتل در شهرسازی ایران به شمار آورد.

کاروانسرای مادرشاه اصفهان:

سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.

ازنظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشی‌کاری، گنبد مدرسه چهارباغ بعد از مسجد شیخ لطف الله قرار دارد ولی در نظر استادان بزرگ این فن، در مجلّل این بنا که با طلا و نقره تزئین شده‌ از لحاظ زرگری، طلاکاری، طراحی و قلمزنی، شاهکاری از صنایع ظریفه‌ است و نظیر ندارد.
مدرسه چهار باغ از لحاظ کاشی‌کاری هم دارای اهمیت است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی را در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشی‌کاری اصفهان می‌باشد.
محراب و منبر یکپارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشی‌کاری بی‌نظیر مدخل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبه‌ها و پنجره‌های چوبی آلت‌بُری شده از قسمت‌های بسیار جالب و تماشایی این بنای نفیس تاریخی است. درختان چنار کهنسال و جوی آبی که در آن جریان دارد، بر زیبائی تزئینات نفیس کاشی‌کاری این بنای تاریخی افزوده و این مکان را بسیار فرح‌بخش و روح‌نواز کرده است
هیچ کتیبه‏ای برای تعیین قدمت در بنا وجود ندارد. سیرو بنا را به شاه عباس دوم و یا شاه سلیمان اول صفوی نسبت داده‏ است.
اکثر جهانگردان این بنا را از کاروانسراهایی می‏دانند که‏ به امر مادرشاه عباس ساخته شده است ولی مشخص نیست که‏ منظور شاه عباس اول است یا شاه عباس دوم.
وجه تسمیهء بنا نیز به همین دلیل است.در این بنا خصوصیات و پیشرفتهایی دیده‏ می‏شود که نشان‏دهندهء انتساب آن به اواخر دوره صفویست.

سیر تحولات:

با شکوفایی اقتصاد ایران در عصر صفوی ، ساختن بناهای عظیم و سودمند چون بازار، مدرسه، پل، سد، آب انبار، مسجد و برج کبوتر رواج یافت اما شاخص ترین بناهای آن دوره مجموعه کاروانسراهاست.
مهمانسرای عباسی اصفهان با ۳۲۰ سال قدمت تاریخی، در سال های حکومت آخرین پادشاه صفوی شاه سلطان حسین ساخته شد.
شاه سلطان حسین این مجموعه را به مادرش پیشکش کرد از این رو به کاروانسرای مادرشاه مشهور شد. مادر شاه سلطان حسین هم کاروانسرا را وقف مدرسه چهارباغ کرد که عواید آن برای نگهداری از مدرسه و معاش طلاب استفاده شود.
از کاروانسراها علاوه بر اقامت کاروانیان و بازرگانان به عنوان فضایی برای نگهداری کالا و مبادلات بازرگانی هم استفاده می شد. سادگی و در عین حال زیبایی کاروانسرای مادرشاه با فضایی دلگشا و آرام، شکوه و زیبایی میدان نقش جهان را به یاد می آورد.
هم اکنون مهمانسرای عباسی اصفهان به لحاظ پیشینه تاریخی سیصد ساله و ویژگی کاربردی و نیز آثار هنری ارزشمندی در قالب هنرهای اسلامی و ایرانی به عنوان یک موزه گرانبها و کهن ترین هتل دنیا شهرت دارد.

ارزش های معماری:

این کاروانسرا در دو طبقه و صحن وسیع ساخته شده که از میان آن نهر فرشادی می گذرد و هنوز وضع بنا استحکام و فضای آن هر بیننده ای را حیران می کند. پس از حمله افغان ها به اصفهان در سال ۱۱۳۴ هجری قمری و انقراض دولت صفوی این کاروانسرا آسیب زیادی دید ولی در زمان ظل السلطان حاکم وقت قاجار در اصفهان، این بنا بازسازی و برای استقرار سواره نظام سربازان وی از آن استفاده شد.

این فایل دارای 77 اسلاید به صورت پاورپوینت میباشد.

دانلود مستقیم از سایت معماری بنا: